دنیای فایل |
یک سایت خوب برای یافتن مطالب مورد نیازتان پاورپوینت محمد بن إسماعیل بخاری
در حال بارگذاری
توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد
پاورپوینت محمد بن إسماعیل بخاری دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است
شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.
لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.
توجه : در صورت مشاهده بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت محمد بن إسماعیل بخاری،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد
بخشی از متن پاورپوینت محمد بن إسماعیل بخاری :
محمد بن اسماعیل جعفی بخاری
بُخاری، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم‌جُعفی (۱۳ شوال ۱۹۴- ۲۵۶ق/۲۰ ژوئیه۸۱۰ -۸۷۰م)، محدث نامدار ماوراءالنهر، صاحب صحیح و پیشوای محدثان اهل سنت می‌باشد.
فهرست مندرجات
۱ – زندگی‌نامه
۲ – استماع حدیث
۳ – نخستین سفر بخاری
۴ – نخستین تألیف
۵ – شیوخ بخاری
۶ – شاگردان وی
۷ – تألیف الجامع الصحیح
۸ – بخاری در ری
۹ – بخاری در نیشابور
۱۰ – بازگشت به بخارا
۱۱ – بخاری در سمرقند
۱۲ – بخاری در حوزه حدیث و رجال
۱۲.۱ – بخاری در نگاه بزرگان
۱۲.۲ – علل اعتبار وی در حدیث
۱۲.۳ – مقبولیت بخاری
۱۲.۴ – روش بخاری در علم حدیث
۱۲.۵ – ویژگی شخصیتی بخاری
۱۲.۶ – زبان رجالی بخاری
۱۳ – گرایش‌های اعتقادی بخاری
۱۳.۱ – مذهب بخاری
۱۳.۲ – جایگاه تاریخی عقاید بخاری
۱۳.۳ – پیوند خلق افعال عباد و خلق قرآن
۱۳.۴ – زبان بخاری در بیان عقاید
۱۳.۵ – مروری بر دیگر مواضع اعتقادی
۱۴ – شخصیت فقهی بخاری
۱۴.۱ – ستایش دانش فقهی وی
۱۴.۲ – مبنای فقه بخاری
۱۴.۳ – برخورد بخاری در تفسیر نصوص
۱۴.۴ – برخورد با ظواهر قرآن و احادیث
۱۴.۵ – برخورد با مساله تعارض
۱۴.۶ – تاثیر پذیری از افکار شافعی
۱۴.۷ – کوشش در اقامه شعائر فقهی
۱۴.۸ – جایگاه فقهی وی
۱۵ – رویکرد بخاری به ادب و اخلاق
۱۶ – آثار
۱۷ – بررسی صحیح بخاری
۱۷.۱ – تعداد احادیث
۱۷.۲ – معیار بخاری برای انتخاب حدیث
۱۷.۳ – تبویب و تنظیم صحیح بخاری
۱۷.۴ – ویژگیهای کتاب مذکور
۱۷.۵ – وجود احادیث معلق
۱۷.۶ – عرضه کتاب به ائمه حدیث
۱۷.۷ – اعتبار صحیح نزد اهل سنت
۱۷.۸ – شرح‌های صحیح بخاری
۱۷.۹ – قداست صحیح بخاری
۱۷.۱۰ – انتقادات به صحیح بخاری
۱۷.۱۰.۱ – انتقاد به رجال اسناد
۱۷.۱۰.۲ – انتقاد شیعه به صحیح
۱۷.۱۰.۳ – تکرار بعضی از احادیث
۱۷.۱۰.۴ – انتقاد به نقل به معنی
۱۷.۱۰.۵ – مناقشه در متن احادیث
۱۸ – فهرست منابع
۱۹ – پانویس
۲۰ – منبع
زندگی‌نامه
نیای بزرگ وی، بردزبه (بزدزبه)، دهقانی سغدی، و بر دین زردشتی بود و فرزند او مُغیره، جد دوم بخاری، به دست یَمان جعفی، والی بخارا اسلام آورد و به سبب همین رابطه، نسب جعفی یافت.
[۱] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بخاری در ۱۳ شوال ۱۹۴ در خرتنگ، از قرای بخارا، زاده شد. در کودکی پدرش راـ که راوی معتبر حدیث بود ـ از دست داد و مادرش سرپرستی او را به عهده گرفت. او در همان دوران بیناییش را از دست داد ولی با دعای مادرش آن را بازیافت.
[۲] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۰، بیروت.
[۳] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۰۷، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۴] احمد بن محمد قسطلانی، ارشادالساری فی شرح البخاری، ج۱، ص۳۱، بولاق ۱۳۰۵.
از او نقل کرده‌اند که یک بار دیگر پیش از مراجعت از سفر، در خراسان به چشم درد سختی مبتلا شد و شخصی او را با گل خطمی معالجه کرد.
[۵] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۲، ص۲۰۸، ج ۲، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
بخاری حافظه‌ای بسیار قوی داشت
[۶] ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ج۱، ص۴۸۶، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.
و از کودکی در بخارا مشغول تحصیل شد و از ده سالگی به حفظ و جمع آوری حدیث پرداخت؛ یازده ساله بود که اشتباه استادش، داخلی را درباره سند روایتی تصحیح کرد و تحسین او را برانگیخت.
[۷] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۶۷، بیروت.
بنا به آنچه در منابع آمده است، مصاحبان او احادیثی را که نوشته بودند بر مبنای آنچه وی از حفظ می‌خواند، تصحیح می‌کردند.
در شانزده سالگی کتابهای ابن مبارک (متوفی ۱۸۲) و وکیع بن جراح (متوفی ۱۹۷) را از برکرد.
[۸] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، بیروت.
در همان سال همراه مادر و برادرش به حج رفت و برای فراگرفتن حدیث در حجاز ماند.
[۹] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، بیروت.
در هجده سالگی در کنار قبر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) کتاب قضایاالصحابه والتابعین و اقاویلهم را تألیف کرد.
[۱۰] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، بیروت.
بخاری در جستجوی حدیث، به رسم بیشتر عالمان و محدثان آن روزگار، سفرهای طولانی کرد و در شهرهای خراسان، جبال، عراق، مصر، شام و حجاز نزد استادان به فراگیری حدیث پرداخت.
او هنگام اقامت در بصره در مدت شانزده روز بیش از پانزده هزار حدیث حفظ کرد.
[۱۱] ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۷۶، بیروت.
دوبار به شام و مصر و جزیره، و چهار بار به بصره رفت، شش سال در حجاز اقامت جست و به کوفه و بغداد نیز بسیار سفر کرد. او یکصد هزار حدیث با سند صحیح و دویست هزار حدیث دیگر را حفظ کرده بود
[۱۲] ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۷۵، بیروت.
و مدعی بود که نزد بیش از هزار شیخ استماع حدیث کرده است
[۱۳] کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲، چاپ س دیدرینغ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۱۴] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۲، چاپ س، ص ۲۰۷، دیدرینغ ، ویسبادن ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
[۱۵] ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۲، ص۱۳۴، بیروت.
استماع حدیث
بخاری بدان سان که رسم روزگارش بود، به موازات آموزش‌های ابتدایی، از حدود ده سالگی به استماع حدیث روی آورد و در آغاز کار از برخی محدثان بخارا بهره جست.
[۱۶] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۶-۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
در همین اوان نوجوانی، حافظه توانمند و کم نظیر او به یاریش شتافت و افزون بر حفظ احادیث، به تدریج توانایی تشخیص نیز در او پدید آمد و گاه اشتباه استادان خود را متذکر می‌شد.
[۱۷] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۸] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
وی در بخارا از کسانی چون عبدالله بن محمد جعفی مُسندی و محمد بن بِیْکَندی حدیث آموخت؛ در همین دوره زندگیش، سفر یا سفرهایی به مرو کرد و در این فرصت از استادان برجسته مروزی نیز حدیث شنید
[۱۹] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
و در ۲۰۹ق/۸۲۴م نیز سفری به نیشابور کرد.
[۲۰] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
هنگامی که ۱۶ساله بود، کتب محدثان بزرگی چون ابن مبارک و وکیع بن جراح را از برداشت و مباحث آنان در فقه الحدیث را درمی‌یافت.
[۲۱] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
نخستین سفر بخاری
نخستین سفر او به بیرون خراسان، در حدود سال ۲۱۰ق بود که به همراهی مادر و برادرش راهی حج شد.وی پس از به جای آوردن مناسک حج به بخارا بازنگشت و در مراکز علمی حجاز و عراق به استماع حدیث پرداخت.
[۲۲] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
بخاری ۱۷سال داشت که از او حدیث شنیدند و نخستین خاطره‌اش از تحدیث مربوط به حدود سال ۲۱۱ق بود که خود برای استماع، در شام به در خانه محمد بن یوسف فِریابی رفته بود.
[۲۳] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
او سال بعد در مکه نزد عبدالله ابن زبیر حُمیدی بود و استاد آن اندازه به وی اعتقاد یافته بود که در مجادلات علمی از او نظر می‌خواست.
[۲۴] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
نخستین تألیف
وی در حدود ۱۸سالگی نخستین تجربه تالیفی خود را در مجاورت حرم رسول اکرم (صلی‌الله‌و‌علیه‌و‌آله‌وسلم)، با نگارش پیش‌نویس‌های کتاب مشهور خود التاریخ الکبیر آغاز کرد.
[۲۵] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
پس از آن به سختی می‌توان انگیزه‌های تعلم و تعلیم را در سفرهای بخاری از یکدیگر باز شناخت؛ وی که سخت به آموختن حدیث دلبسته بود و برای استماع از شیوخ گوناگون سفر می‌کرد، در خلال این سفرها با اتکا بر توشه‌ای که داشت، از تعلیم حدیث نیز روی برنمی‌تافت. بخاری به گفته خود در این سال‌ها سفرهایی به مکه، مدینه، کوفه، بصره، واسط، بغداد و مراکز جزیره، شام و مصر داشته، و با بیش از هزار شیخ دیدار، و ده‌ها هزار حدیث استماع کرده است؛ وی از برخی شهرها بارها دیدن کرده است؛ چنانکه به بصره ۴بار، به بغداد ۸ بار و به کوفه و حرمین شریفین سفرهایی پرشمار داشته است.
[۲۶] لالکایی، هبه الله، اعتقاد اهل السنه، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴، ریاض، ۱۴۰۲ق.
شیوخ بخاری
در میان شیوخ او، از محدثان برجسته‌ای چون اسحاق بن راهویه، قتیبه بن سعید و علی بن حسن بن شقیق از مرو و دیگر نقاط خراسان، ابراهیم بن موسی فراء از ری، ابونعیم فضل بن دُکین، عبیدالله بن موسی، عبدالله بن نُمیر، عبدالله و عثمان پسران ابی شیبه از کوفه، ابوعاصم ضحاک بن مَخلَد، حَجّاج بن مِنهال و علی بن عبدالله مَدینی از بصره، احمد بن حنبل، یحیی بن مَعین و ابوعُبید قاسم بن سلاّم از بغداد، عمرو بن خالد حَرّانی از بلاد جزیره، آدم بن ابی ایاس، محمد بن یوسف فریابی و ابومسهر عبدالاعلی بن مسهر از شام، عبدالله بن زبیر حمیدی و احمد بن محمد ازرقی از مکه، ابو مصعب زهری، اسماعیل بن ابی اُویس و عبدالله بن نافع زبیری از مدینه، ابوصالح کاتب اللیث و نُعیم بن حَمّاد از مصر می‌توان یاد کرد.
[۲۷] لالکایی، هبه الله، اعتقاد اهل السنه، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴، ریاض، ۱۴۰۲ق.
[۲۸] ابن نقطه، محمد، التقیید، ج۱، ص۳۳، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۲۹] مزی، یوسف، تهذیب الکمال، ج۲۴، ص۴۳۱-۴۳۴، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۳۰] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۳۹۴-۳۹۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
اگر چه بخاری سعی بر درک شیوخ متقدم داشت، از شیوخی در طبقات متاخرتر نیز غفلت نورزیده، و گاه حتی از برخی اقران خود نیز روایت کرده است.
[۳۱] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۳۹۵-۳۹۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
شاگردان وی
برخورداری بخاری از اسنادی عالی، و آغاز کردن تحدیث از جوانی موجب شده است تا نام شخصیت‌هایی با وجود اختلاف نسل در میان شاگردان و راویان او به ثبت برسد؛ از آن جمله می‌توان به مشاهیری چون مسلم بن حجاج نیشابوری، ابوعیسی تِرمِذی، ابوبکر ابن خزیمه، ابوبکر بزّار، محمد بن نصر مروزی، ابراهیم حَربی، یحیی بن محمد ابن صاعد، ابوحامد ابن شرقی، ابوحاتم رازی، ابوزُرعه رازی، احمد بن عبدان اهوازی، ابوبکر ابن ابی‌الدنیا، ابوبکر ابن ابی‌عاصم، و محمد بن یوسف فَرَبْری در خور ذکرند.
[۳۲] بزار، ابوبکر، المسند، ج۳، ص۲۴۵، به کوشش محفوظ الرحمان زین الله، بیروت/مدینه، ۱۴۰۹ق.
[۳۳] مروزی، محمد، تعظیم قدر الصلاه، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش عبدالرحمان بن عبدالجبار فریوایی، مدینه، ۱۴۰۶ق.
[۳۴] ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
[۳۵] ابن نقطه، محمد، التقیید، ج۱، ص۳۳، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۳۶] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۳۹۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
به رغم شهرت بخاری رویدادهای زندگی وی در دوره تعلیم و تالیف به درستی ثبت نشده است و داده‌های برخی شاگردان او چون ابن ابی‌حاتم وراق و فربری نیز در معرفی استاد بیشتر بر محور فضایل و مناقب متمرکز است و به ندرت اطلاعات دقیقی در آن دیده می‌شود.
تألیف الجامع الصحیح
بی‌تردید آغاز تدوین مجموعه الجامع الصحیح، نقطه عطفی در زندگی بخاری محسوب می‌شود و با توجه به ویژگیهای این اثر،اندیشه تالیف آن را باید حاصل پختگی شخصیت علمی بخاری دانست. با تکیه بر این روایت که بخاری اندیشه تالیف صحیح را از مجلسی که در حضور اسحاق بن راهویه (در نیشابور) منعقد بوده، الهام گرفته است،
[۳۷] حازمی، محمد، «شروط الائمه الخمسه»، ج۱، ص۶۶، همراه شروط الائمه السته ابن قیسرانی، به کوشش طارق سعود، دمشق/بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
[۳۸] نووی، یحیی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۷۴، قاهره، ۱۹۲۷م.
می‌توان تخمین زد که طرح اولیه این کتاب در سال‌های واپسین زندگانی اسحاق (د ۲۳۸ق/۸۵۲م) شکل گرفته است. همچنین با تکیه بر این گفته بخاری که طرح الجامع الصحیح، از آغاز تا تالیف نهایی حدود ۱۶ سال طول کشیده است،
[۳۹] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
می‌توان پایان این طرح را در اواخر دهه ۲۴۰ق گمانه زد. این تخمین با سندی دیگر تایید می‌شود و آن ثبت مربوط به نخستین استماع صحیح از بخاری، توسط شاگردش فربری در ۲۴۸ق/۸۶۲م‌است.
بخاری در ری
بر پایه برخی از قراین، بخاری بخشی از دوره تعلیم خود را در بخارا گذرانده، و در اواخر زندگی عبدالله بن منیر (د ۲۴۱ق/۸۵۵م)، در بخارا می‌زیسته است،
[۴۰] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۲۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
اما به دلیل‌هایی که هنوز روشن نیست، بخارا را ترک گفته است. بر پایه روایتی، وی در ۲۴۷ق سفری به ری داشته است.
[۴۱] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۳۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
بر اساس گزارش فربری، وی برهه‌ای از دوره تالیف صحیح را در شهر کوچک فربر گذرانده
[۴۲] نووی، یحیی، تهذیب الاسماء و اللغات، ج۱، ص۷۵، قاهره، ۱۹۲۷م.
و احتمالاً در همانجا و در ۲۴۸ق تالیف کتاب را به پایان آورده است، چه، می‌دانیم که نخستین سماع کتاب توسط شاگرد و همراهش، فربری از او در همان سال و در همان شهر بوده است.
[۴۳] کلاباذی، احمد، رجال صحیح البخاری، ج۱، ص۲۴، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۴۴] ابن خیر، محمد، فهرسه، ج۱، ص۹۵، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۴۵] ابن نقطه، محمد، التقیید، ج۱، ص۳۳، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۴۶] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۵۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
چنین می‌نماید که بخاری پس از به پایان رساندن کتاب خود، بار دیگر سفرهایی را آغاز کرده، چنانکه در ۲۵۰/۸۶۴م نیز دیداری از ری داشته است.
[۴۷] ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
شاید سفر او به بلخ نیز در همین سال‌ها بوده باشد.
[۴۸] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۳۹۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
بخاری در نیشابور
بر اساس گزارش حاکم نیشابوری، بخاری در همان سال ۲۵۰ق به نیشابور درآمد و در آن دیار رحل اقامت افکند و تا ۲۵۵ق همانجا زیست.
[۴۹] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
با این حال، اسانید روایت صحیح نشان از آن دارد که بخاری در ۲۵۲ق، به بخارا رفته، و در آنجا به القاء و اسماع صحیح خود مبادرت کرده است؛ هم در این مجالس است که فربری موفق شده تا صحیح بخاری را برای بار دوم استماع نماید.
[۵۰] کلاباذی، احمد، رجال صحیح البخاری، ج۱، ص۲۴، به کوشش عبدالله لیثی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۵۱] ابن خیر، محمد، فهرسه، ج۱، ص۹۵، به کوشش کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
[۵۲] ابن نقطه، محمد، التقیید، ج۱، ص۱۲۶، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
بخاری در آغاز اقامت خود در نیشابور از حمایت محافل اصحاب حدیث آن دیار، به ویژه محمد بن یحیی ذُهْلی که از شیوخ بخاری نیز بوده، برخوردار بوده است؛ اما چنین می‌نماید که این روابط در اواخر این سال‌ها روی به سردی نهاده است. اگر چه عده‌ای، رقابت‌های حرفه‌ای را در این امر عامل اصلی شمرده‌اند، اما ظاهراً برخی دیدگاه‌های خاص بخاری زمینه بروز این خصومت بوده است. ذهلی ضمن متهم ساختن بخاری به بدعت، حضور در مجلس او را بر اصحاب حدیث تحریم کرد و با توجه به نفوذ او در میان اصحاب حدیث، ادامه فعالیت برای بخاری ناممکن شد و به ناچار نیشابور را ترک گفت.
[۵۳] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵۴] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۴۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۵۵] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۵۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
ذهلی در مکاتباتی با محافل حدیثی دیگر بلاد چون ری و بخارا نیز آنان را از همراهی با بخاری پرهیز داد
[۵۶] ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
چنانکه شیوخ اصحاب حدیث ری چون ابوحاتم و ابوزرعه، به این تحریم پیوستند،
[۵۷] ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
اما گویا در بخارا وضع به گونه‌ای دیگر بود.
بازگشت به بخارا
بخاری پس از ترک نیشابور، پس از سال‌ها شاید برای اقامت به موطن خود بخارا بازگشت و با وجود کوشش‌های ذهلی، از سوی علما و عامه مردم با استقبالی شگرف روبه رو شد.
[۵۸] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۶۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
خالد بن احمد ذهلی، امیر بخارا که در این برهه از سوی طاهریان برآن دیار فرمان می‌راند، خود از شیفتگان حدیث بود و چنین می‌نماید که بخاری از حمایت مؤثر او برخوردار بوده است. اندکی پس از ورود بخاری به موطنش، خالد از او درخواست کرد که مجلسی خصوصی برای آموختن حدیث به وی و فرزندانش اختصاص دهد؛ اما بخاری این درخواست را به تندی رد کرد و با بیان دیدگاه خود درباره شان حدیث، از امیر خواست که در صورت تمایل خود و فرزندانش در جلسات عمومی شرکت جویند. این برخورد بخاری موجب رنجش امیر بخارا گردید و شاید با بهره‌گیری از اتهاماتی که محمد بن یحیی ذهلی، عنوان می‌کرد، شرایط راندن بخاری از بخارا نیز فراهم شد.
[۵۹] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶۰] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۶-۴۰۷، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
بخاری در سمرقند
بخاری این بار، راهی سمرقند شد که در آنجا شماری از خویشان او می‌زیسته‌اند. او روستای خَرتَنگ، در نزدیکی سمرقند را نیز اقامتگاه مناسبی برای خود ندید، چه گویا نامه‌ای به سمرقندیان رسیده بود که آنان را نیز به بیرون راندن بخاری امر می‌کرد. وی که در آستانه ماه رمضان به خرتنگ رسیده بود، رمضان سختی را در آنجا گذراند و در شب عید فطر ۲۵۶ق درگذشت.
[۶۱] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۱، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶۲] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۶۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۶۳] لالکایی، هبه الله، کرامات الاولیاء، ص۲۴۷- ۲۴۸، ریاض، ۱۴۱۲ق.
[۶۴] ابن جوزی، عبدالرحمان، صفه الصفوه، ج۴، ص۱۶۸-۱۷۱، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه جی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۶۵] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۳۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
بخاری در حوزه حدیث و رجال
بی‌شک بخاری، چه به روزگار خود و چه در طی قرون پس از خود، به عنوان محدث شناخته می‌شده، و هر گونه ورود او به حوزه‌ای بیرون از حدیث، به عنوان کوششی جانبی برای او بوده است.
بخاری در نگاه بزرگان
با آنکه کتابی از کتب رجالی اهل سنت از یاد و ستایش بخاری خالی نیست، گزینش چند سخن درباره نمایاندن جایگاه والای او دشوار می‌نماید؛ شاید گویاترین سخن از آن‌ِ استادش احمد بن حنبل باشد که می‌گفت: «از خراسان کسی چون بخاری برون نیامده است»
[۶۶] ابن نقطه، محمد، التقیید، ج۱، ص۹-۱۰، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
و بر آن این سخن ابن خزیمه شاگرد پرآوازه‌اش را باید افزود که «در زیر آسمان کسی را به حدیث داناتر از بخاری نمی‌شناسم».
[۶۷] ابن نقطه، محمد، التقیید، ج۱، ص۱۰، حیدرآباددکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۶۸] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۶۹] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۱۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
سرانجام باید گفت که وی صاحب نخستین و معتبرترین کتاب از صحاح سته اهل سنت است و هرگز کسی در حوزه حدیث اهل سنت در طی قرون به پایه اعتبار او نرسیده است.
[۷۰] ابن صلاح، عثمان، علوم الحدیث، ج۱، ص۱۸، به کوشش نورالدین عتر، دمشق، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
[۷۱] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، ج۲، ص۲۱۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۹۶۸م.
[۷۲] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، ج۲، ص۲۷۸- ۲۷۹، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۹۶۸م.
علل اعتبار وی در حدیث
سخت کوشی، جهانگردی و جست و جوگری بخاری، در کنار حافظه قوی، از مهم‌ترین سبب‌های اعتبار او در حدیث بوده است؛ اما افزون بر این، شیوه خاص وی در فراگیری حدیث نیز جایگاه او را در میان محدثان عصرش متمایز ساخته است. وی در گوشه‌ای از خاطراتش چنین آورده که «نوشتن حدیث من همچون دیگران نبوده است؛ من هر گاه از کسی حدیث می‌شنیدم و می‌نوشتم، از نام و کنیه و نسبش می‌پرسیدم. اگر آن مرد اهل فهم بود، چگونگی حمل حدیثش را جویا می‌شدم و اگر بر آن پایه نبود، از او درخواست می‌کردم تا اصل و نسخه روایتش را به من بنمایاند».
[۷۳] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۰۶، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
همین روحیه بخاری در شناسایی اسانید حدیث و رجال آن موجب شده است که وی در مهارت‌های گوناگون شناخت اسانید بر همگنان عصر فایق آید و از همین روست که ابوعیسی ترمذی صاحب سنن گوید: کسی را در علل حدیث، تاریخ (رجال) و معرفت اسانید در سراسر عراق و خراسان داناتر از بخاری نیافته‌ام.
[۷۴] ترمذی، محمد، السنن، ج۵، ص۷۳۸، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م بب.
یکی از حکایات مشهور درباره بخاری، داستان آزمایش او توسط محدثان بغداد است که آنان به عمد احادیثی را با متون و اسانید مقلوب برای بخاری خوانده‌اند و بخاری یکایک خطاها را بازشناخته است.
[۷۵] حمیدی، محمد، جذوه المقتبس، ج۱، ص۲۱۴-۲۱۵، به کوشش ابراهیم ابیاری، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
[۷۶] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۰، قاهره، ۱۳۴۹ق.
مقبولیت بخاری
به هر روی، فارغ از اندک انتقادات مربوط به عصر بخاری نسبت به شخصیت علمی وی که از باورهای خاص او و تبلیغات ذهلی بر او سرچشمه می‌گرفت، در نسل‌های بعدی و در طی قرون پس از آن، وی به طور عام به عنوان شخصیتی موجه مقبولیت بی‌نظیری داشته است. گفتنی است که رواج و مقبولیت عام صحیح بخاری نیز سرنوشتی همسان خودوی داشته است؛ چه، این کتاب را با آنکه جز فربری چندین تن دیگر نیز از بخاری استماع کرده بودند، در نسل شاگردان بخاری تنها توسط فربری رواج یافته، و از نسل دوم روی به استفاضه نهاده است.
[۷۷] ابن اثیر، علی، جامع الاصول، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
[۷۸] ابن دقیق العید، محمد، الاقتراح فی بیان الاصطلاح، ج۱، ص۲۹۷- ۲۹۸، به کوشش قحطان عبدالرحمان دوری، بغداد، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۷۹] F O ck، J، ج۱، ص۶۶، X Beitr L ge zur (berlieferungsgeschichte von Buh r/ “s Traditionssammlung n، ZDMG، ۱۹۸۳، vol XCII.
نقدهای بعدی از سوی کسانی چون دارقطنی، صرفاً نقدی علمی بوده است.
[۸۰] دارقطنی، علی، الالزامات و التتبع، ج۱، ص ۱۲۱، به کوشش مقبل بن‌هادی وادعی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
روش بخاری در علم حدیث
گفتنی است که بخاری در اصول علم حدیث نیز به استنباط برخی مبانی از احادیث نبوی به شیوه‌ای شبیه استنباط‌های فقهی روی آورده، و نمونه‌هایی از آن در منابع بازتاب یافته است.
[۸۱] ترمذی، محمد، السنن، ج۳، ص۱۵، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م بب.
مبانی گزینش بخاری در صحیح، در منابع گوناگون از جمله کتابهای شروط الائمه بررسی شده است، اما افزون بر آن باید به پژوهش‌هایی اشاره کرد که در جهت تبیین جزئیات روش شناختی نقادی‌های بخاری درباره احادیث صورت گرفته است؛ از جمله: کتاب خالد منصور دُریس، با عنوان موقف الامامین البخاری و مسلم من اشتراط اللقیا و السماع فی الاسناد المعنعن بین المتعاصرین (ریاض، ۱۹۹۷م) و کتاب ابوبکر کافی، با عنوان منهج الامام البخاری فی تصحیح الاحادیث و تعلیلها (بیروت، ۲۰۰۰م).
ویژگی شخصیتی بخاری
در حوزه رجال، ویژگی مهم شخصیت بخاری، یعنی مقبولیت عام دانش رجالی او حتی در میان معاصران، و نیز اقدام وی به تالیف التاریخ الکبیر، به عنوان نخستین موسوعه رجالی از نوع خود، آثار بعدی در رجال اهل سنت را به شدت متاثر ساخته، و در این تاثیرپذیری حتی آثار منتقدانش چون الجرح و التعدیل ابن ابی حاتم مستثنی نبوده است.
[۸۲] خطیب بغدادی، احمد، موضح اوهام الجمع و التفریق، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۷ق.
گفتنی است که داده‌های رجالی بخاری از سوی عالمان معاصرش در ری که با او در عقیده نیز اختلاف داشتند – ابوزرعه رازی و ابوحاتم رازی – به دیده نقد نگریسته شد، و حتی ابن ابی حاتم تحت تاثیر پدرش در رساله‌ای مستقل، خطاهای بخاری در رجال را مدون ساخت، اما بخش مهمی از این انتقادات در نگاه داوران نسل‌های بعد چون خطیب بغدادی
[۸۳] خطیب بغدادی، احمد، موضح اوهام الجمع و التفریق، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۷ق.
نا وارد تشخیص داده شد.
بخاری برپایه ورعی که شخصاً بدان پابند بوده، پاره‌ای از اظهار نظرهای رجالی مرسوم در عصر خود را فراتر از یک نقد فنی، و در حد غیبت و عملی غیر اخلاقی می‌شمرده است. وی ضمن نگرانی از تعریف‌های متفاوتی که از عوامل جرح راوی وجود داشت، جرح‌های غیر مسئولانه را بی‌اعتبار شمرده، بر آن بود که جرح ناقدان باید با شرح و بیان وجه ضعف همراه بوده باشد. هم از این روست که او خود برخی از رجال جرح شده چون عِکرِمه، مولای ابن عباس و اسماعیل بن ابی اویس را در روایت دور از ضعف شمرده، و احادیث آنان را در صحیح خود وارد ساخته است.
[۸۴] خطیب بغدادی، احمد، الکفایه فی علم الروایه، ص۱۰۸، به کوشش ابوعبدالله سورتی وابراهیم حمدی مدنی، مدینه، المکتبه العلمیه.
[۸۵] حازمی، محمد، «شروط الائمه الخمسه»، ج۱، ص۷۱-۷۴، همراه شروط الائمه السته ابن قیسرانی، به کوشش طارق سعود، دمشق/بیروت، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
زبان رجالی بخاری
بخاری در پی روش پرهیزگارانه خود، در اندک مواردی که «کذب» و «وضع» رجلی را مسلم می‌انگاشته، از به کارگیری تعبیراتی چون «کذّاب» و «واضع» خودداری کرده، و در بیشتر اظهار نظرهای رجالیش تعبیرات احتیاط آمیزی به کار برده که منجر به ایجاد یک زبان رجالی خاص برای او گشته است. در زبان رجالی بخاری، به خصوص سه تعبیر «مُنْکَر الحدیث»، «سَکَتوا عَنه» و «فیه نظر» کاربرد بیشتری داشته است.
[۸۶] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۳۹-۴۴۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
تعبیر «منکر الحدیث» در عمل بدان معنا بود که بخاری ضعف راوی را در حدی می‌دانسته که روایت از او را «حلال» نمی‌شمرده است.
[۸۷] ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۱، ص۶، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۳م.
تعبیر «فیه نظر» کاشف از آن بود که اتهام راوی از نگاه شخص بخاری است و نزد دیگر ناقدان اتهامی متوجه وی نبوده است،
[۸۸] ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، ج۲، ص۴۱۶، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۹۶۳م.
[۸۹] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۳۹ ۴۴۱، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
اما تعبیر «سکتوا عنه» دلالت بر مجهول بودن راوی دارد. این تعبیر توسط مُسفِر بن غُرم الله دمینی در اثری مستقل با عنوان قول البخاری تحلیل شده است (ریاض، ۱۹۹۱م).
گرایش‌های اعتقادی بخاری
بی‌تردید نقطه آغاز سخن درباره گرایش‌های مذهبی بخاری در عقاید و نیز فقه آن است که گفته می‌شود وی به عنوان عالمی از محدثان برجسته، به مبانی مذهبی اصحاب حدیث پایبند بوده است؛ بنابراین، در نگاهی گذرا به افکار او کافی است تنها وجوه امتیاز او از دیگر اصحاب حدیث مورد بررسی قرار گیرد؛ به خصوص درگیری‌های بخاری با محمد بن یحیی ذهلی به خوبی نشان می‌دهد که او در پاره‌ای از موضوعات مبنایی متفاوت در پیش گرفته بوده است. مهم‌ترین مساله مورد اختلاف میان بخاری و اصحاب حدیث عصر خود مساله «نظریه لفظ» در باب خلق قرآن بوده است، یعنی باور به اینکه «لفظ قرآن بر زبان انسان مخلوق است». گویی محمد بن یحیی ذهلی، قول به لفظ را به عنوان تهمتی بر بخاری وارد ساخته، و این اتهام در زمان حیات بخاری شهرتی گرفته است؛ اما بخاری در محافل خصوصی‌تر بر این نکته تاکید کرده که هرگز قائل به نظریه لفظ نبوده، آن را تهمتی به خود می‌شمرده، و از آن برائت می‌جسته است.
[۹۰] ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۹۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۳م.
[۹۱] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۱-۳۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
اما با نگاهی تحلیلی به روایات شرح حال و با بهره‌گیری از برخی آثار بخاری، به روشنی آشکار میگردد که بخاری ضمن تقبیح نظریه لفظ، خود‌اندیشه‌ای نزدیک به آن را مطرح ساخته، و تا پایان بر آن پایدار بوده است.
مذهب بخاری
به عقیده محققان، نمی‌توان بخاری را پیرو یکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت یا مذاهب مشهور دیگر دانست.
در واقع، او مسلک فقهی خاصی داشت و به رأی خویش اجتهاد می‌کرد.
هرچند برخی از پیروان مذاهب کوشیده‌اند که او را تابع مذهب خود معرفی کنند و از جمله سبکی
[۹۲] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۲، ص۲۱۲، مصر.
نام او را در کتاب خود در شمار علمای شافعی، و قاضی ابن ابی‌یعلی
[۹۳] ابن ابی یعلی، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۷۱، بیروت.
در زمره علمای حنبلی آورده‌اند، با توجه به نظریات و فتاوی فقهی او – که شیخ جمال‌الدین قاسمی دمشقی با بهره گیری از عناوین ابواب کتاب صحیح بخاری گردآورده
[۹۴] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۴۰۴۲، مقدمه محمدمنیر دمشقی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
ـ باید او را دارای مسلکی مستقل دانست.
وی آرای خود را معمولا به صورت نقل گفته یکی از اصحاب یا ائمه مذاهب اهل سنت بیان می‌کرده است.
[۹۵] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۴۰، مقدمه محمدمنیر دمشقی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
جایگاه تاریخی عقاید بخاری
نیم قرنی پیش از بخاری، احمد بن حنبل و همفکران او از حدیث گرایان، با پرهیزی سخت از هر گونه تاویل و برداشت عقل‌گرایانه از نصوص قرآنی و متون روایات، و تاکید بر پذیرش ظاهر نصوص بدون پرسش از «چگونگی» و «چرایی»، نظامی اعتقادی را بنیاد نهادند که مبنای آن، اعتقاد به حقانیت نصوص ماثوری بود که مفهوم آنها جز به اجمال دانسته نمی‌شد
[۹۶] ابن ابی‌یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۴۱-۲۴۶، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۹۷] ابن ابی‌یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۹۴- ۲۹۵، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۹۸] ابن ابی‌یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۱، ص۳۴۱- ۳۴۵، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
در حالی که اسحاق بن راهویه، مؤثرترین استاد بخاری در شکل گیری شخصیتش، با قدری تفاوت به احادیث می‌نگریست و تاویل را در محدوده‌ای لازم می‌شمرد.
[۹۹] ابن قتیبه، عبدالله، تاویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۳۴۱- ۳۴۵، بیروت، دارالجیل.
زبان و منطق شاگردان اسحاق، همچون ابن قتیبه، اگر کلامی نبود، دست کم در مسیر گفت و گو با متکلمان، ایجاد درکی متقابل میان محدثان و متکلمان را دنبال می‌کرد و با همین زبان به شبهات مخالفان از اهل کلام پاسخ داده می‌شد و این همان مسیری است که بخاری در آثار خود در پیش گرفته است.
درباره کوشش عالمان اصحاب حدیث برای درگیر شدن در چنین گفت و گویی با اهل کلام، باید گفت که این جریان از اوایل سده ۳ق به تدریج روی به گسترش نهاده، و به پیدایش مکتب‌هایی ضد معتزلی و سنت گرایی کلامی منجر شده که با مکتب اشعری در آغاز سده ۴ق به اوج خود رسیده است. در پی‌جویی از رجال شاخص این جریان، به خصوص باید از حسین کرابیسی (د ۲۴۸ق) یاد کرد
[۱۰۰] سید مرتضی، علی، الفصول المختاره، ج۱، ص۵۳، قم، ۱۴۱۳ق.
که با برخوردی متکلمانه، نظریه لفظ را مطرح ساخت
[۱۰۱] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۶۰۲، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
و البته در مسائلی دیگر چون نفی اختیار با مواضع اصلی اصحاب حدیث موافق بود.
[۱۰۲] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۴۵۷، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۱۰۳] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۳۰.
در همین دوره، عالم بصری، ابن کلاب از برجستگان متکلمان اهل سنت و جماعت نیز در نظریه‌ای نسبتاً پیچیده، صوت مسموع از کلام الله را تنها عبارتی از کلام الله و نه عین آن دانست.
[۱۰۴] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵۸۴ – ۵۸۵، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
به طور کلی باید یادآور شد که در عصر بخاری، به خصوص در محیط‌هایی چون خراسان و ماوراءالنهر که زمینه‌های عقل گرایی از قوتی برخوردار بود، بازسازی افکار اهل سنت و جماعت بر مبنای احادیث و سنن به گونه‌ای نظام مند و قابل رقابت با مذاهب نظام‌مند عصر، مقتضی آن بوده که تاویل حدیث مبتنی بر یک نظام اندیشه شکل گیرد و توجه به همین نیاز است که از بخاری شخصیتی خاص و متمایز ساخته است.
پیوند خلق افعال عباد و خلق قرآن
در مقایسه میان افکار بخاری با عالم نسل پیشین او حسین کرابیسی که بخاری چندی از او دانش آموخته،
[۱۰۵] عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۵۳، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۱۰۶] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، ج۲، ص۲۱۴، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۹۶۸م.
چنین به نظر می‌رسد که بخاری همان دغدغه‌های او را داشته است؛ در حالی که محور موضوعی اصلی در این کتاب مبحث قرائت انسانی از قرآن است.
در تبیین این پیوند باید گفت، متقدمان اصحاب حدیث آنگاه که بر مبحث خلق افعال انسان اصرار و تاکید می‌ورزیدند، هدف آنان نفی نظریه اختیار بود که از سوی قدریه تبلیغ می‌شد و تمام توجه آنان به سوی این نکته معطوف بود که افعال انسان را مخلوق خدا و نه بنده بشمارند؛ اما هرگز سعی نداشتند در اصل مخلوق بودن افعال انسان یا دست کم برخی از این افعال تردید کنند. برداشت بخاری ازاین باور سنتی اصحاب حدیث، یک برداشت جانبی بود؛ چه، او با تکیه بر این نکته که قرائت انسانی از قرآن کریم، یکی از افعال انسانی است، مخلوق بودن این فعل انسانی را لازمه اصل «خلق افعال عباد» می‌شمرد..
[۱۰۷] Guillaume، A، ج۱، ص۴۳_ ۶۳، X Some Remarks on Free Will and Predestination in Islam n JRAS، ۱۹۲۴.
بخاری به این نکته نیز کاملاً توجه داشت که فعل انسانی بودن قرائت انسانی نیز می‌توانست به سادگی از سوی اصحاب حدیث مورد انکار قرار گیرد؛
[۱۰۸] Guillaume، A، ج۱، ص۶۶ -۶۷، X Some Remarks on Free Will and Predestination in Islam n JRAS، ۱۹۲۴.
احادیث مربوط به مدح صوت ابی موسی در قرائت قرآن و امر به آراستن صوت هنگام قرائت قرآن
[۱۰۹] Guillaume، A، ج۱، ص۶۷، X Some Remarks on Free Will and Predestination in Islam n JRAS، ۱۹۲۴.
را شاهد آورده است.
زبان بخاری در بیان عقاید
با آنکه فاصله بخاری از عالمی کلام‌گرا چون حسین کرابیسی، از نظر مواضع اعتقادی بسیار اندک به نظر می‌رسد، اما زبان او در بیان عقایدش با متکلمان بسیار متفاوت، و ویژه اوست. راهی که بخاری برای بیان یافته‌هایش درباره قرائت انسانی قرآن در پیش گرفت، گردآوری اخبار بدون نتیجه‌گیری صریح و واگذاردن نتیجه گیری به خواننده بود. انتظام حاکم بر کتاب خلق افعال العباد، نهادن اخبار مربوط به خلق افعال انسانی در کنار اخباری که قرائت و کتابت انسانی از قرآن را فعلی انسانی می‌شمرد، بسنده بود تا هر خواننده متاملی را به سوی نظریه نامخلوق بودن قرائت و کتابت انسانی رهنمون گردد. اما بخاری به هر دلیل از به کارگیری زبان متکلمان در بیان این عقیده خود سخت ابا داشت و حاضر نبود به درستی «نظریه لفظ» با زبان متکلمانه اقرار نماید.
کوشش مخالفان بخاری از جناح محمد بن یحیی ذهلی برای وادار ساختن وی برای اقرار به نظریه لفظ در عمل نتیجه‌ای نبخشید و بخاری همواره بر این نکته تاکید داشت که «هر کس مدعی گردد که من گفته‌ام قرآن مخلوق است، کذاب و دروغزن است، بلکه آنچه من گفته‌ام این است که افعال عباد مخلوق است».
[۱۱۰] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۳۲، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۱۱] لالکایی، هبه الله، اعتقاد اهل السنه، ج۲، ص۳۴۹، ریاض، ۱۴۰۲ق.
[۱۱۲] لالکایی، هبه الله، اعتقاد اهل السنه، ج۲، ص۳۵۹، ریاض، ۱۴۰۲ق.
[۱۱۳] بیهقی، احمد، الاعتقاد و الهدایه الی سبیل الرشاد، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش احمد عصام کاتب، بیروت، ۱۴۰۱ق.
[۱۱۴] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۵۴- ۴۵۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۱۵] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۵۷- ۴۵۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
زبان تلویح و سوق دادن خواننده به سوی نتیجه‌گیری، زبانی است که بخاری در سراسر کتاب صحیح خود نیز از آن بهره گرفته، و با انتظام دهی به ابواب و گردآوری احادیث در ذیل هر باب به بیان اندیشه‌ای منسجم پرداخته است.
[۱۱۶] «رویکرد…۱»، Paketchy، A، X The Contribution of Eastern Iranian and Central Asian Scholars to the Compilation of Had Q ths n، History of Civilizations of Central Asia، vol IV (2)، UNESCO، Paris، ۲۰۰۰.
مروری بر دیگر مواضع اعتقادی
بخاری درباره ایمان دیدگاه معمول اصحاب حدیث را بازگو کرده، و در صحیح خود بابی با عنوان «زیادت و نقصان ایمان» گشوده است.
[۱۱۷] لالکایی، هبه الله، اعتقاد اهل السنه، ج۲، ص۱۷۴، ریاض، ۱۴۰۲ق.
اما ویژگی برخورد او در معنایی است که از نقصان ایمان ارائه کرده است. گفتنی است که چندی پیش از بخاری حتی از سوی برخی مدافعان تشکیک‌پذیری ایمان تردیدهایی درباره معناداری نقصان در ایمان مطرح شده بود که حاصل آن طرح نظریه‌ای بود مبنی بر اینکه ایمان زیادت پذیر، ولی نقصان ناپذیر است.
[۱۱۸] اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش هلموت ریتر، ویسبادن، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
بخاری در رویارویی با معنای نقصان در ایمان، ضمن تمسک به آیاتی چند از قرآن کریم که در آنها از کمال و زیادت ایمان سخن آمده، نقص در ایمان را «ترک چیزی از کمال» دانسته است.
بخاری با تکیه بر نصوصی از کتاب و سنت، گاه به باورهایی رسیده، و از دور شدن از اقوال مشهور بیمی نداشته است. به عنوان نمونه او با تفسیری خاص از آیه «…یُحَرَّفون‌َ الْکَلِم‌َ عَن‌ْ مَواضِعِه…» ،
[۱۱۹] نساء/سوره۴، آیه۴۶.
بر این باور است که تورات متداول در میان یهودیان، تحریف لفظی نشده، و مقصود از تحریف در آن، تحریفی است که در تاویل و برداشت از آن روی نموده است.
[۱۲۰] بخاری، محمد، صحیح، ج۸، ص۲۱۶، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۲۱] ابن قیم جوزیه، محمد، اغاثه اللهفان، ج۲، ص۴۰۶، به کوشش خالد عبدالطیف السبع العلمی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۷م.
[۱۲۲] ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، ج۱۳، ص۴۳۶، بیروت، ۱۳۷۹ق.
همچنین وی با استدلال به این مضمون روایی که در سرآمد هر سده احدی بر روی زمین زنده نخواهد ماند،
[۱۲۳] ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، ج۱، ص۳۷، بیروت، ۱۳۷۹ق.
[۱۲۴] ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، ج۱، ص۱۴۱_ ۱۴۹، بیروت، ۱۳۷۹ق.
بر آن است که خضر نیز وفات یافته، و حیات جاودان او را انکار داشته است.
[۱۲۵] ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، ج۲، ص۲۹۸، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
شخصیت فقهی بخاری
آنگونه که از یک عالم اصحاب حدیث در سده ۳ق انتظار می‌رود، بخاری نیز دانش فقه را از نظر دور نمی‌داشت. کوشش وی در قالب صحیح خود که بخش وسیعی از آن را ابواب فقهی از طهارت تا دیات تشکیل داده، از آن رو حائز اهمیت است که وی در آن مجموعه‌ای از احادیث گزینش شده را با شرط «حجیت» ارائه کرده است. بنابراین، می‌توان گفت: بخاری – به همان شیوه‌ای که در بیان عقاید خود عمل کرده – در حوزه فقه به جای بیان احکام فقهی با زبانی فتوایی، فتاوای مختار خود را در قالب گزینش و چینشی نظام‌مند از احادیث ارائه کرده است. این نکته‌ای است که ابن خلدون نیز در مقدمه خود، به هنگام کندوکاو از زمینه‌های شکل گیری علم فقه در چهره روایی خود بدان توجه کرده، و پس از موطا مالک صحیح بخاری را به عنوان یک مجموعه فقهی از نوع محدثانه معرفی نموده است. ابن خلدون به این نکته مهم نیز توجه نموده که بخاری در تدوین خود از احادیث، از گزینش بومی اخبار پرهیز داشته، و احادیث متنوعی از طریق حجازیان و عراقیان و شامیان گرد آورده است.
[۱۲۶] ابن خلدون، مقدمه، ج۱، ص۵۵۹ – ۵۶۰، به کوشش سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۱ق/ ۱۹۸۱م.
ستایش دانش فقهی وی
دانش فقهی بخاری بارها از سوی عالمان معاصرش از اصحاب حدیث، چون نعیم بن حماد، یعقوب دَورقی و محمد بن بَشّار ستوده شده است
[۱۲۷] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۲۸] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۲۲ ۲۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۲۹] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۱۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
[۱۳۰] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۲۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
تا آنجا که گاه فقاهت او را بر احمد بن حنبل یا استادش اسحاق که خود فقیهی نامدار بوده است، ترجیح می‌نهاده‌اند.
[۱۳۱] خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۲، ص۱۹، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۳۲] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۱۸ ۴۲۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
بخاری با اختلاف فقها و مبانی استدلال آنان نیز آشنا بوده، و نشانه‌هایی بر این آگاهی در آثار او بازتاب یافته است.
[۱۳۳] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۱، ص۲۳، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۳۴] بخاری، محمد، صحیح، ج۶، ص۱۲۷، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۳۵] بخاری، محمد، صحیح، ج۶، ص۱۷۷، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۳۶] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۸، ص۱۱۳، استانبول، ۱۳۱۵ق.
بر اساس روایتی از قتیبه بن سعید، وی در عصر خود حامل فقه احمد و اسحاق – یعنی دو نماد فقه اصحاب حدیث در سده ۳ق – به شمار می‌آمده است.
[۱۳۷] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۱۸، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
با اینکه بخاری هیچ اثر مستقلی در فقه استدلالی و اصول فقه نپرداخته، اما برخی عبارات گذرای او در صحیح، ضمن نشان دادن برخورد اصولی و نظام مند با فقه، گواهی دارد که ذهن او با مسائل اصولی مطرح عصر خود آشنا بوده است. همچنین باید به کتاب «اخبار الاحاد» از صحیح بخاری
[۱۳۸] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۸، ص۱۳۲، استانبول، ۱۳۱۵ق.
توجه کرد که در آن، مؤلف فصلی مستقل را به یکی از مباحث بحث‌انگیز اصولی در عصر خود اختصاص داده، و به شیوه روایی خود به بررسی موضوع پرداخته‌است. به مضامین صحیح، باید عبارات بخاری در کتاب القراءه خلف الامام را افزود که یک تک نگاری فقهی – حدیثی است و بخاری در آن قول جدید شافعی در وجوب قرائت بر ماموم را یاری کرده است.
[۱۳۹] ابن هبیره، یحیی، الافصاح، ج۱، ص۹۲، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م.
مبنای فقه بخاری
فقه بخاری بر این مبنا مبتنی بود که هر نکته‌ای که نیاز به دانستن آن باشد، در کتاب یا سنت یافت می‌شود، و نیز امکان آگاهی بر پاسخ تمام نیازها هم از کتاب و سنت وجود دارد.
[۱۴۰] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۱۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
وی همین اندیشه خود را در اواخر صحیح، در بخشی با عنوان «کتاب الاعتصام بالکتاب و السنه» بسط داده، و به بررسی جزئیات آن پرداخته است. وی در قسمتی از همین کتاب الاعتصام که آن را «باب ما یذکر من ذم الرای و تکلّف القیاس» نام نهاده،
[۱۴۱] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۸، ص۱۴۸، استانبول، ۱۳۱۵ق.
با طرح اندیشه‌ای همچون شافعی، از سویی هر گونه رای جز قیاس را نفی کرده، و از سوی دیگر ضمن آنکه اصل قیاس را نفی نکرده، از افراط در کاربرد آن و به تعبیر خود از «تکلف قیاس» نهی کرده است.
برخورد بخاری در تفسیر نصوص
برخورد بخاری در تفسیر نصوص، به شیوه‌ای نزدیک به شافعی، برخوردی تاویل‌پذیر بوده است؛ شاخص‌ترین نمونه، قول او درباره فراموش شدن «تسمیه» به هنگام ذبح است که برای تبیین آن به آیه «…وَ اِنَّه‌ُ لَفِسْق‌ٌ…»
[۱۴۲] انعام/سوره۶، آیه۱۲۱.
اشاره کرده، و سپس با تکیه بر این نکته که «ناسی» نمی‌تواند مصداقی برای «فاسق» باشد، ترک تسمیه در اثر فراموشی را مانع تزکیه ندانسته است.
[۱۴۳] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۸، ص۲۲۴، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۴۴] شافعی، محمد، الام‌ّ، ج۲، ص۲۳۴، بیروت، دارالمعرفه.
نمونه‌ای گویا از رویکرد درایی بخاری در برخورد با نصوص را می‌توان در نظریه‌ای یافت که وی درباره تعریف «سَکران» (مست) و وضعیت حقوقی او به دست داده است؛ وی بر آن است که فردی که عقل او «مغلوب» گشته است، یعنی آنگونه که اتفاقات رخ داده به هنگام مستیش را به خاطر نیاورد، هیچ یک از اعمال او – از جمله طلاق – نافذ نخواهد بود.
[۱۴۵] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۱۲، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
برخورد با ظواهر قرآن و احادیث
در برخورد با ظواهر قرآن، بخاری بدون در دست داشتن «صارفی» قوی بر به کارگیری آن اصرار ورزیده، و نمونه‌ای از آن در باب محرمات نکاح بازتاب یافته است؛ آنجا که وی با تمسک به ظاهر آیه «…وَ اُحِل‌َّ لَکُم‌ْ ما وَراءَ ذلِکُم‌ْ…»،
[۱۴۶] نساء/سوره۴، آیه۲۴.
جمع بین دو دختر عمو در نکاح را جایز دانسته است.
[۱۴۷] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۸، ص۱۲۶-۱۲۷، استانبول، ۱۳۱۵ق.
وی همچنین با تمسک به عموم ظاهری آیه «…فَلا تَعْضُلوهُّن‌َّ…».
[۱۴۸] بقره/سوره۲، آیه۲۳۲.
در مبحث ولایت نکاح فرقی میان ثیب و بکر قائل نشده است.
[۱۴۹] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۶، ص۱۳۲، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۵۰] ابن حجر عسقلانی، احمد، فتح الباری، ج۹، ص۱۴۹، بیروت، ۱۳۷۹ق.
بخاری در برخورد با ظاهر احادیث نیز روشی مشابه را در پیش گرفته، و به عنوان نمونه، در تفسیر حدیث «امر به سواک»، عموم امر در حدیث را حاکی از جواز مسواک زدن برای همه، از جمله روزه‌داران دانسته است.
[۱۵۱] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۲، ص۲۳۴، استانبول، ۱۳۱۵ق.
برخورد با مساله تعارض
در برخورد با مساله تعارض بین نصوص، وی در اندک مواردی که به حل تعارض بدوی میان احادیث در صحیح خود اقدام کرده، تعارض را با حمل بر اجمال و تفسیر حل نموده است و بر این اصل تکیه کرده که در صورت صحت سند هر دو حدیث، حدیث مفسر بر حدیث مبهم قاضی خواهد بود.
[۱۵۲] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۲، ص۱۳۳، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۵۳] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۳، ص۲۸، استانبول، ۱۳۱۵ق.
وی در پاره‌ای از موارد که دو حدیث متعارض را از نظر اسناد در وضعیت همسان نمی‌دیده، حدیث اسند (با سند صحیح‌تر) را ترجیح نهاده، و در صورتی که حدیث معارض آن، موافق احتیاط بوده، گزینه دیگر را به عنوان گزینه «احوط» مطرح ساخته است؛ وی در این تراجیح خود پرهیزی از آن نداشته است که گزینه‌ای چون «وجوب غسل به انزال» را بدون توجه به مخالفت آن با قول مشهور، به عنوان قول اقوی اختیار نماید.
[۱۵۴] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۱، ص۷۶، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۵۵] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۱، ص۹۷، استانبول، ۱۳۱۵ق.
تاثیر پذیری از افکار شافعی
افزون بر تاثیر علمی که شافعی بر نسل‌های پسین خود از اصحاب حدیث نهاده، توجه به این نکته که بخاری از برخی از فقیهان اصحاب شافعی چون حمیدی، زعفرانی و ابوثور کسب علم کرده،
[۱۵۶] عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۵۳، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۱۵۷] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، ج۲، ص۲۱۴، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۹۶۸م.
تاثیرپذیری او از افکار شافعی را بیشتر قابل انتظار می‌سازد.
بخاری را باید در شمار آن دسته از عالمان اصحاب حدیث همچون ابوثور، محمد بن نصر مروزی، ابن خُزیمه و ابن مُنذر به شمار آورد که با وجود قرابت بسیار افکار آنان به شافعی، در فقه مذهبی مستقل برای خود داشته، و در بردی محدود پیروانی نیز داشته‌اند.
نزدیکی روش فقهی بخاری به شافعی تا آنجاست که برخی او را در فقه از منتسبان به مذهب شافعی شمرده، و نام او را در طبقات شافعیه جای داده‌اند، با آنکه استقلال بخاری در مذهب را نیز پوشیده نداشته‌اند.
[۱۵۸] عبادی، محمد، طبقات الفقهاء الشافعیه، ج۱، ص۵۳، به کوشش یوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۱۵۹] سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، ج۲، ص۲۱۲، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۹۶۸م.
[۱۶۰] ابن قاضی شهبه، ابوبکر، طبقات الشافعیه، ج۲، ص۸۳، به کوشش عبدالعلیم خان، بیروت، ۱۴۰۷ق.
در معنای انتساب بخاری به مذهب شافعی، گفته شده: این انتساب از آنجاست که وی در اجتهاد و استنباط از ادله و مقدم ساختن برخی از آنها بر دیگران بر طریقه شافعی رفتار کرده، و جز در مسائلی محدود از آراء او عدول نکرده است.
[۱۶۱] دهلوی، ولی الله، الانصاف، ص۷۶، به کوشش عبدالفتاح ابوغده، بیروت، ۱۴۰۴ق.
گفتنی است که برخی نیز با تکیه بر رابطه بخاری و احمد، بخاری را از اصحاب او و در شمار حنبلیان نام برده‌اند.
[۱۶۲] ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۷۱، به کوشش محمد حامد فقی، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م.
[۱۶۳] ابن مفلح، ابراهیم، المقصد الارشد، ج۲، ص۳۷۵، به کوشش عبدالرحمان ابن سلیمان عثیمین، ریاض، ۱۹۹۰م.
کوشش در اقامه شعائر فقهی
در پایان سخن از فقه بخاری، باید یادآور شد که وی در اظهار و اقامه شعائر فقهی اصحاب حدیث همچون «افراد اقامه» و «بلند کردن دستان در نماز» اهتمام داشته، و به خصوص در محیط نامساعد ماوراءالنهر، در این راه محنت‌هایی را به جان خریده، و با متنفذان درگیری‌هایی داشته است.
[۱۶۴] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۴۶۵، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
با توجه به اکثریت قاطع مذهب حنفی در منطقه ماوراء النهر در عصر بخاری
[۱۶۵] مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ج۱، ص۳۲۳، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
و با عنایت به تقابلی که میان اصحاب حدیث و حنفیان صاحب‌رای وجود داشت، آشکارا می‌توان دریافت که کوشش‌های تبلیغی بخاری، بیش از همه در برابر محافل حنفی بوده است.
[۱۶۶] Schacht، J An Introduction to Islamic Law، ج۱، ص۸۱، Oxford، ۱۹۹۱.
بازتاب این تقابل در قالب یک افسانه از پرداخته‌های همان روزگار دیده می‌شود، مبنی بر اینکه چگونه ابوحفص کبیر بخاری، مفتی حنفیان در عصر خود، نخست بخاری را از فتوا دادن در بخارا منع کرده، و آنگاه که با اصرار او بر افتا مواجه گشته، با پرسشی او را دچار لغزش ساخته، و زمینه اخراجش از بخارا را فراهم آورده است
[۱۶۷] قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئه، ج۱، ص۶۷، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
هر چند این داستان با توجه به برخی ویژگی‌ها در محتوا و نیز درگذشت ابوحفص در محرم ۲۱۷
[۱۶۸] ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۱۵۹، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
چندان قابل پذیرش نیست.
جایگاه فقهی وی
به هر روی، دیدگاه فقهی بخاری در سده‌های متمادی در کتب فقه تطبیقی مورد توجه قرار نگرفته، و تنها اخیراً این موضوع توجه برخی محققان را به خود جلب کرده است. نخست باید از جمال الدین قاسمی (د ۱۳۳۲ق)، از اصلاح طلبان سلفی شام یاد کرد که در چند برگ از اثر خود درباره بازشناسی شخصیت بخاری، به گردآوری فهرست‌وار از اختیارات فقهی بخاری بر اساس الجامع الصحیح پرداخته است. همچنین عبدالسلام مبارکپوری (د ۱۳۴۱ق) از عالمان هند در اثری با عنوان سیره الامام البخاری: سید الفقهاء و امام المحدثین به جایگاه فقهی بخاری توجه کرده است.
[۱۶۹] دهلوی، ولی الله، شرح تراجم ابواب صحیح البخاری، ص۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م.
در دهه‌های اخیر کوشش در جهت بازشناسی جایگاه فقهی بخاری و بازیابی آراء فقهی او از خلال آثار و منابع رونقی افزون یافته که از نمونه‌های آن است:هاشم، حسینی عبدالمجید، الامام البخاری محدثاً و فقیهاً، قاهره، ۱۹۸۲م؛ همدانی، نزار عبدالکریم، الامام البخاری فقیه المحدثین و محدث الفقهاء، بغداد، ۱۹۸۹م؛ ابوفارس، محمدعبدالقادر، فقه الامام البخاری، عمان، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م، که آراء فقهی بخاری را بر اساس صحیح و به تفصیل در ۲جلد گرد آورده است.
رویکرد بخاری به ادب و اخلاق
با آنکه از نیمه دوم سده ۲ق، عنوان زهد، برای گردآوری احادیث و اخبار مربوط به مباحث اخلاق و تربیت نفس نزد محدثان رایج بوده، اما بخاری را باید از نقاط عطفی در تاریخ اصحاب حدیث به شمار آورد که از این سنت روی گردانده، و اساساً در آموزه‌های اخلاقی خود به دنبال ترویج زهد نبوده است.حتی برخلاف احمد بن حنبل و شاگردان او که به زهد محدثان پیشین چون سفیان ثوری باور نداشتند و کوشش کردند با نوشتن آثاری با عنوان الزهد، سنت زهد نویسی محدثان را در مسیری دیگر قرار دهند، بخاری از زهد، در حد یک عنوان برای آثار خود، یا حتی بابی از آثارش نیز چشم پوشید.
[۱۷۰] دهلوی، ولی الله، شرح تراجم ابواب صحیح البخاری، ص۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م.
از آنجا که بخاری تعالیم اخلاقی خود را با عنوان «ادب» مدون ساخته، نخست باید یادآور شد که پرداختن آثاری دینی با عنوان ادب، از اوایل سده ۳ق، در محافلی محدود و خاص از اصحاب حدیث آغاز شده بود و نمونه‌های شاخص آن کتاب الادب از ابوبکر ابن ابی شیبه (د۲۳۵ق)، GAS آداب الاسلام از ابوعبید قاسم بن سلام
[۱۷۱] بلوی، یوسف، ج۲، ص۲۷، الف باء، قاهره، ۱۲۸۷ق.
بود.شاید بتوان نشان داد که همراهی بخاری با ابن ابی شیبه و ابوعبید، ناشی از قرابتی عمیق تر میان آنان در‌اندیشه‌ها بوده است.
به هر تقدیر، بخاری تعالیم اخلاقی متخذ از احادیث نبوی را نخست در بخشی از کتاب صحیح خود با عنوان «کتاب الادب» گرد آورد و سپس برای تفصیل بیشتر فارغ از سخت‌گیری‌های اسنادی کتاب صحیح، مجموعه‌ای گسترده‌تر از احادیث را در اثری مستقل گرد آورد و آن را الادب المفرد نام نهاد.
بخاری در کتاب الادب المفرد، بحث خود را با نیکی به والدین و شیوه رفتار با آنان آغاز کرده، سپس به صله رحم و شیوه سلوک با همسایگان و خویشاوندان پرداخته، و بحث را با آموزش‌هایی درباره شیوه سلوک و معاشرت با طبقات گوناگون مردم و حتی حیوانات خانگی تکمیل کرده است (نک: سراسر کتاب). وی حتی در بابی که با عنوان «باب الاحسان الی البر و الفاجر» گشوده، به نیکی کردن به انسان‌ها اعم از نیکوکار و بدکار تشویق کرده است.
[۱۷۲] بخاری، محمد، الادب المفرد، ص۵۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
فضای حاکم بر کتاب بخاری، نه سلوکی فردی به شیوه زاهدان و تارکان دنیا، که سلوکی همراه با جمع مردمان است و مؤلف در سراسر آموزش‌های خود، راه‌هایی را برای جست و جوی رستگاری در خلال زندگی این جهانی پی گرفته، و اندیشه ترک دنیا را نداشته است.
در طرح مباحث اخلاقی نیز همچون دیگر مباحث، بخاری به ندرت به ارائه توضیح و تفسیری در حاشیه احادیث پرداخته، اما در همین توضیحات محدود نیز به نظر می‌رسد که وی شیوه‌ای مشابه تفسیر احادیث فقهی را در استنباط از احادیث اخلاقی به کار گرفته است
[۱۷۳] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۲، ص۷۹، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۷۴] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۶، ص۲۰۹، استانبول، ۱۳۱۵ق.
[۱۷۵] بخاری، محمد، صحیح (الجامع الصحیح)، ج۷، ص۱۲۹، استانبول، ۱۳۱۵ق.
آثار
۱. الادب المفرد، در اخلاق و آداب.ترجمه انگلیسی آن از یوسف دلورنزو، اسکندریه، ۱۹۹۷م؛ ترجمه ازبکی از شمس الدین باباخانف، تاشکند، ۱۹۹۰م؛ شرح آن با عنوان فضل الله الصمد فی توضیح الادب المفرد، از فضل الله جیلانی، قاهره، ۱۳۷۸ق؛ دو اثر با عنوانهای ضعیف الادب المفرد، و صحیح الادب المفرد، در نقد احادیث این کتاب از محمد ناصرالدین البانی، جبیل، ۱۹۹۴م.
۲-۴.التاریخ الکبیر، التاریخ الاوسط و التاریخ الصغیر.التاریخ الاوسط (ریاض، ۱۹۹۸م) به ترتیب گاه شمار است و دو اثر دیگر، به ترتیب رجال تنظیم شده‌اند.ابن ابی حاتم رازی بر التاریخ الکبیر نقدی نوشته است؛ همچنین محمد عبدالکریم عبید در اثر خود تخریج الاحادیث‌المرفوعهالمسنده فی کتاب‌التاریخ‌الکبیر (ریاض، ۱۹۹۹م)، به استخراج احادیث مسند نبوی آن پرداخته است. برخی نسخه‌های خطی با عنوان‌هایی چون التاریخ فی معرفه رواه الحدیث…و التواریخ و الانساب وجود دارد که شاید بخش‌هایی از التاریخ الکبیر بوده باشند. کرنکوف نیز در مقاله‌ای به بیان ویژگیهای التاریخ الکبیر دست زده است
[۱۷۶] Krenkow، F، ج۱، ص۶۴۳_ ۶۴۷، X The Tarikh of the Imam al-Bukhari n، Islamic Culture، ۱۹۳۴، vol VIII.
کتاب التاریخ الصغیر نیز به کوشش محمود ابراهیم زاید (حلب/قاهره، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م) منتشر شده است.
۵. الجامع الصحیح یا صحیح بخاری، معتبرترین کتاب از صحاح سته که تاکنون بارها به چاپ رسیده، و آثار پرشماری درباره آن قلمی گشته است. نسخه‌ای با عنوان تفسیر القرآن موجود در کتابخانه اسکوریال (۱، ESCشم ۱۲۵۵)، ظاهراً بخش «کتاب التفسیر» الجامع الصحیح است
[۱۷۷] GAL، ج۱، ص۱۶۶.
همچنین رابطه میان آنچه ابن ندیم آن را السنن فی الفقه نام داده، و در عرض صحیح آورده،
[۱۷۸] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۶.
با الجامع الصحیح قابل تامل است.
۶ -۷. خلق افعال العباد و الرد علی الجهمیه، و خیر الکلام فی القراءه خلف الامام. اثر اخیر به اردو نیز ترجمه شده است (دهلی، ۱۲۹۹ق).
۸.قره العینین فی رفع الیدین فی الصلاه.این اثر به اردو نیز ترجمه شده است (کلکته، ۲۵۶ق، دهلی، ۱۲۹۹ق).
۹.کتاب الضعفاء الصغیر، در بررسی راویان ضعیف. این اثر به کوشش محمود ابراهیم زاید در حلب به چاپ رسیده است (۱۳۹۶ق).
۱۰.کتاب الکنی، که گاه در فهارس از آن به الاسماء الکنی تعبیر شده،
[۱۷۹] ابن ندیم، الفهرست.
و به کوشش سید‌هاشم ندوی در حیدرآباد (۱۳۶۰ق) به چاپ رسیده است.
گفتنی است که آث
- لینک دانلود فایل بلافاصله بعد از پرداخت وجه به نمایش در خواهد آمد.
- همچنین لینک دانلود به ایمیل شما ارسال خواهد شد به همین دلیل ایمیل خود را به دقت وارد نمایید.
- ممکن است ایمیل ارسالی به پوشه اسپم یا Bulk ایمیل شما ارسال شده باشد.
- در صورتی که به هر دلیلی موفق به دانلود فایل مورد نظر نشدید با ما تماس بگیرید.
