توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت گردون دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت گردون،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت گردون :

آسمان

آسمان همان فضای بی‌پایان و نیلگونی است که بالای سر ما دیده می‌شود. رنگ آبی آن، رنگ هوایی است که کره زمین را احاطه کرده است. از آن با کلمات سماء، سپهر، طارم، عرش، فلک، کرسی و پاورپوینت گردون نیز یاد می‌شود. در قرآن واژه سماء، معادل این کلمه، بارها استعمال شده است. در آیین زرتشت و آیین مانوی نیز از آسمان سخن به میان آمده است. برطبق آیات قرآن آفرینش آسمان‌ به صورت تدریجی و در شش روز روی داده است. در پاره‌ای از آیات قرآن، آسمان به معنای عالم معنا و ملکوت به کار رفته است.

فهرست مندرجات

۱ – معنای لغوی
۱.۱ – آسمان در ادبیات فارسی
۲ – بررسی واژه سماء
۲.۱ – ریشه سماء
۲.۲ – مذکر یا مؤنث بودن سماء
۲.۳ – جمع سماء
۲.۴ – معنای سماء
۳ – استعمالات قرآنی
۳.۱ – تناسب آسمان با زمین
۳.۲ – توصیف آسمان
۳.۳ – آسمان به معنی ملکوت
۴ – آفرینش آسمان‌ها
۴.۱ – سخن مفسران متقدم
۴.۱.۱ – جنس آسمان‌ها
۴.۱.۲ – زمان آفرینش
۴.۲ – سخن مفسران متأخر
۴.۲.۱ – المنار
۴.۲.۲ – المیزان
۴.۲.۳ – فخررازی
۴.۲.۴ – مآخذ دیگر
۵ – حیات در آسمان‌ها
۵.۱ – آیات دال بر وجود حیات
۵.۲ – دیدگاه مفسران
۶ – عدم نفوذ به آسمان
۶.۱ – آیات سوره الرحمن
۶.۱.۱ – نظرات مفسران
۶.۲ – آیه تحدی با مشرکان
۶.۳ – آیات سوره صافات
۷ – گریه آسمان
۸ – فرجام آسمان
۸.۱ – حوادث پایان عمر آسمان
۸.۲ – تبدیل آسمان‌ها
۹ – احکام فقهی آسمان
۱۰ – آسمان در عقیده زردشتیان
۱۰.۱ – جنس آسمان
۱۰.۲ – طبقات آسمان
۱۱ – آسمان در عقاید مانیان
۱۲ – فهرست منابع
۱۳ – پانویس
۱۴ – منبع

معنای لغوی

معادل واژه «آسمان» در عربی «سماء» است به معنی «آنچه در بالا جای دارد، سقف یا سایبان».

[۱] ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ذیل واژه

از ریشه سُمُوّ، سُمی و یا سَمو گرفته شده است

[۲] مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایره المعارف قرآن کریم، ج۱، ص۲۲۸، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، اول.

و در لغت به معنای «فوق و بالای هر چیزی»

[۳] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۴۳.

‌، «رفعت و بلندی»

[۴] قریشی، علی‌اکبر، قاموس القرآن، ج۳، ص۳۳۲، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶، هفتم.

و «چیزی بالای چیز دیگر و محیط بر آن»

[۵] مصطفوی، حسن، التحقیق، ج۵، ص۲۱۹، تهران، ارشاد اسلامی، ۱۳۷۵، اول.

می‌باشد.

آسمان در ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی گردی و گردندگی آسمان موضوع تشبیهات و مجازات گوناگون شده است. از نظر گردی آن را به گنبد دوار و خیمه یا چادر کبود یا نیلگون مانند کرده‌اند.

بررسی واژه سماء

برابر عربی آسمان، «سماء» است.

ریشه سماء

ریشه سماء را سُمُوّ، سُمْی و سَمْو به معنای علوّ گفته‌اند.

[۶] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، ج ۶، ص ۲۳۸۱، «سما».

[۷] ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج ۳، ص‌۹۸، «سمو».

مصطفوی، سماء را معرّب شِمَیا در آرامی، سریانی و عبری می‌داند.

[۸] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج‌۵‌، ص‌۲۲۰، «سمو».

مذکر یا مؤنث بودن سماء

به گفته ابن‌اثیر

[۹] ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایه، ج‌۲، ص‌۴۰۶، «سماء».

و راغب،

[۱۰] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات، ص ۲۴۳، «سماء».

سماء مؤنث است و گاهی مذکّر به کار می‌رود؛ امّا جوهری

[۱۱] جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، ج‌۶‌، ص‌۲۳۸۱، «سما».

آن را هم مؤنث و هم مذکّر می‌داند. در قرآن، افعال و ضمایرِ سماء، جز در آیه «السَّماءُ مُنفَطِرٌبه»

[۱۲] مزّمل/سوره۷۳، آیه۱۸.

مؤنث آمده. ابن‌منظور، سماء در مقابل ارض را مؤنث و‌ سماء به معنای سقف را مذکّر دانسته است.

جمع سماء

جمع سماء را اَسمیه، سماوات، سُمِیّ و سماء گفته‌اند.

[۱۳] ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج‌۱۴، ص‌۳۹۸، «سما».

به نظر راغب

[۱۴] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص‌۲۴۳، «سماء».

و مصطفوی،

[۱۵] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج‌۵‌، ص‌۲۲۱، «سمو».

سماء برای جمع و مفرد هر دو به کار می‌رود؛ چنان‌که در آیه ۲۹ سوره بقره

[۱۶] بقره/سوره۲، آیه۲۹.

(ثُمَّ استوی إلی السَّماء فَسَوّهُنَّ سَبعَ سَموت) برای آن، ضمیر جمع «هُنَّ» به کار رفته است؛ البتّه برخی آن را مفرد دانسته و گفته‌اند: ضمیر هُنّ در این آیه به مناسبت «سَبعَ سَماوات» جمع آمده

[۱۷] قرشی بنایی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، ج‌۳، ص‌۳۳۲، «سماء».

و جهت آن‌که سماء، به صورت مذکّر و مؤنث، جمع و مفرد به کار می‌رود، اسم جنس بودن آن است.

[۱۸] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص‌۲۴۳، «سما».

معنای سماء

سماء به معنای چیزی بالای چیز دیگر و محیط بر آن است

[۱۹] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن، ج‌۵‌، ص‌۲۲۰، «سمو».

و این معنا، در همه مواردِ به کار رفته، جاری است؛ از این رو به باران

[۲۰] ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج‌۳، ص‌۹۸، «سمو».

، گیاه (زیرا از باران که سماء است می‌روید یا چون از زمین بلندتر است)،

[۲۱] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص‌۲۴۳، «سما».

سقف خانه و پشت اسب نیز سماء می‌گویند.

[۲۲] ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج‌۳، ص‌۹۸، «سمو».

استعمالات قرآنی

در قرآن کریم آسمان گاه به صورت مفرد (سماء)

[۲۳] انعام/سوره۶، آیه۳۵.

[۲۴] فرقان/سوره۲۵، آیه۶۱.

[۲۵] مؤمن/سوره۴۰، آیه۶۴.

و گاه به صورت جمع (سموات)

[۲۶] هود/سوره۱۱، آیه۷.

[۲۷] لقمان /سوره۳۱، آیه۳۱.

[۲۸] زمر/سوره۳۹، آیه۶۷.

و گاه «هفت آسمان» (سبع سموات)

[۲۹] بقره/سوره۲، آیه۲۹.

[۳۰] فصلت /سوره۴۱، آیه۱۲.

[۳۱] طلاق/سوره۶۵، آیه۱۲.

آمده است.

تناسب آسمان با زمین

و در بسیاری از موارد همراه با زمین (ارض) یاد شده است. در جاهایی از قرآن مجید آمده است که آفرینش آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن‌هاست، در ۶ روز انجام گرفته است.

[۳۲] اعراف/سوره۷، آیه۵۴.

[۳۳] یونس /سوره۱۰، آیه۳.

[۳۴] هود/سوره۱۱، آیه۷.

[۳۵] ذاریات/سوره۵۱، آیه۳۸.

[۳۶] حدید/سوره۵۷، آیه۴.

در جای دیگر

[۳۷] فصلت/سوره۴۱، آیه۱۲.

آمده است که خداوند هفت آسمان را (بی ذکر زمین) در ۲ روز آفرید. پروردگار آن را همچون بنایی بر پا داشت بی‌آنکه آن را ستونی باشد.

[۳۸] رعد/سوره۱۳، آیه۲.

[۳۹] لقمان/سوره۳۱، آیه۱۰.

گاه آسمان به‌سان سقفی محفوظ (سقفاً محفوظاً) به شمار آمده است

[۴۰] انبیاء/سوره۲۱، آیه۲۱.

[۴۱] انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۲.

که آن را شکافی نیست،

[۴۲] ق /سوره۵۰، آیه۶.

اما در پایان جهان شکافته می‌گردد (اِنْشَقَّت، فیرِجشتْ، فُتِحَتْ، اِنْفطَرَتْ)

[۴۳] رحمن/سوره۵۵، آیه۳۷.

[۴۴] مرسلات/سوره۷۷، آیه۹.

[۴۵] نبأ/سوره۷۸، آیه۱۹.

[۴۶] انفطار/سوره۸۲، آیه۱.

[۴۷] انشقاق/سوره۸۴، آیه۱.

یا برکنده می‌شود (کُشِطَتْ).

[۴۸] تکویر/سوره۸۱، آیه۱۱.

توصیف آسمان

گاه از آسمان به «سبع سموات طباق» تعبیر شده

[۴۹] ملک/سوره۶۷، آیه۱۳.

[۵۰] نوح/سوره۷۱، آیه۱۵.

و گاه از آفرینش برج‌هایی در آسمان سخن رفته

[۵۱] حجر/سوره۱۵، آیه۱۶.

[۵۲] فرقان/سوره۲۵، آیه۶۱.

[۵۳] بروج/سوره۸۵، آیه۱.

و گفته شده که خورشید و ماه و ستارگان به‌سان چراغ‌های آسمانِ دنیا (سِراج، مصابیح)

[۵۴] فرقان/سوره۲۵، آیه۶۱.

[۵۵] فصلت/سوره۴۱، آیه۱۲.

[۵۶] ملک/سوره۶۷، آیه۵.

یا آرایش‌های آن (زینه)

[۵۷] صافات/سوره۳۷، آیه۶.

هستند. در جایی

[۵۸] فصلت/سوره۴۱، آیه۱۱.

آفرینش آسمان‌ها از دود (دُخان) به شمار آمده است. در جای دیگر از قرآن کریم آمده است که آسمان و زمین نخست یکپارچه (رَتق) بودند و سپس خداوند آن‌ها را از یکدیگر جدا ساخت.

[۵۹] انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۰.

آسمان به معنی ملکوت

در پاره‌ای از آیات قرآن، آسمان به معنای عالم معنا و ملکوت به کار رفته است: «خداوند کارهای جهان را از آسمان تدبیر می‌کند»

[۶۰] سجده/سوره۳۲، آیه۵.

و نیز: «درهای آسمان به روی کسانی که از روی گردنکشی آیات خدا را دروغ بخوانند، باز نمی‌شود».

[۶۱] اعراف/سوره۷، آیه۴۰.

آفرینش آسمان‌ها

پاره‌ای از مفسران در توضیح آیات مربوط به چگونگی آفرینش آسمان‌ها مطالب کوتاه و بلندی آورده‌اند:

سخن مفسران متقدم

آسمان همچون زمین یک پاره بود و سپس خداوند آن را ۷ بخش گردانید.

[۶۲] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۱۸، ص۴۳۲.

در تفسیر این مطلب که آسمان از دود آفریده شده است، آورده‌اند که خداوند نخست نوری را آفرید و از آن جوهر سبزی را خلق کرد و آن جوهر از هیبت پروردگار آب گشت و خداوند باد را بیافرید و آن آب را بر پشت باد نگاه داشت و از آن، عرش عظیم را آفرید و بر آب نهاد. آنگاه از آب، آتش را پدید آورد تا آب برجوشید و از بخار آن آسمان را آفرید.

[۶۳] میبدی، ابوالفضل، کشف‌الاسرار، ج۲، ص۳۸۴، به کوشش علی‌اصغر حکمت، دانشگاه تهران، ۱۳۳۱-۱۳۳۹ش.

[۶۴] میبدی، ابوالفضل، کشف‌الاسرار، ج۸، ص۵۱۱، به کوشش علی‌اصغر حکمت، دانشگاه تهران، ۱۳۳۱-۱۳۳۹ش.

[۶۵] یغمایی، حبیب، ترجمه تفسیر طبری، ج۶، ص۱۵۱۴، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۳ش.

[۶۶] یغمایی، حبیب، ترجمه تفسیر طبری، ج۷، ص۱۷۴۸، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۳ش.

[۶۷] یغمایی، حبیب، ترجمه تفسیر طبری، ج۷، ص۱۷۴۹، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۳ش.

جنس آسمان‌ها

همچنین، برخی از مفسران برای هریک از آسمان‌ها جنسی و رنگی و نامی قائل شده‌اند: آسمان نخست یعنی آسمان دنیا موجی دوردست (موجٌ مکفوف)، آسمان دوم از سنگ، آسمان سوم از آهن، آسمان چهارم از مس، آسمان پنجم از سیم (فِضّه) آسمان ششم از زر (طلا) و آسمان هفتم از یاقوت است.

[۶۸] میبدی، ابوالفضل، کشف‌الاسرار، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش علی‌اصغر حکمت، دانشگاه تهران، ۱۳۳۱-۱۳۳۹ش.

[۶۹] میبدی، ابوالفضل، کشف‌الاسرار، ج۱۰، ص۱۷۲، به کوشش علی‌اصغر حکمت، دانشگاه تهران، ۱۳۳۱-۱۳۳۹ش.

[۷۰] سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور، ج۱، ص۱۰۹.

به روایتی دیگر، آسمان دوم به رنگ مس و نام آن قدوم (به روایتی قیدوم)، آسمان سوم سیاه به رنگ شَبَقْ و نام آن ماعون، آسمان چهارم سپید مانند سیم و نام آن از یلون، آسمان پنجم به رنگ زر و نام آن حیقوم، آسمان ششم سرخ مانند یاقوت و نام آن عرش و آسمان هفتم سبز مانند زمرد و نام آن عالیه است.

[۷۱] سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور، ج۱، ص۱۰۹.

[۷۲] میبدی، ابوالفضل، کشف‌الاسرار، ج۲، ص۳۸۵، به کوشش علی‌اصغر حکمت، دانشگاه تهران، ۱۳۳۱-۱۳۳۹ش.

در روایت اخیر از آسمان اول سخنی نرفته است.

زمان آفرینش

در پاره‌ای از تفاسیر به نقل از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده است که خداوند آسمان را در روزهای پنجشنبه و آدینه آفرید و روز شنبه را ویژه آفرینش فرشتگان گردانید.

[۷۳] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲۱، ص۴۳۲.

[۷۴] طبری، محمد بن جریر، تفسیر طبری، ج۲۱، ص۴۳۳.

همچنین گفته شده که هر روزی از روزهای ششگانه آفرینش آسمان و زمین برابر با ۰۰۰‘۱ سال بوده است.

[۷۵] یغمایی، حبیب، ترجمه تفسیر طبری، ج۱، ص۳۲، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۳ش.

[۷۶] یغمایی، حبیب، ترجمه تفسیر طبری، ج۶، ص۱۵۱۴، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹-۱۳۴۳ش.

سخن مفسران متأخر

مفسران متأخر و معاصر، بسیاری از آنچه را که مفسران قدیم در تفسیر «آسمان» آورده‌اند و نمونه‌هایی از آن در اینجا یاد شد، مردود دانسته‌اند.

المنار

رشیدرضا در تفسیر آیه ۵۳ از سوره اعراف می‌نویسد: روایاتی که در آن گفته شده، آسمان و زمین در روزهای جمعه و پنجشنبه و فرشتگان در روز شنبه آفریده شده‌اند از «اسرائیلیات» است و پذیرفته ما نیست. این زمان‌بندی‌ها با حرکت زمین به دور خود معنی پیدا می‌کند. پس چگونه می‌توان پیش از آفرینش زمین از روزهای هفته سخن گفت؟ به عقیده رشیدرضا مقصود از روزهای آفرینش، دوره‌ها و مراحل مختلف خلقت است.

همچنین وی می‌گوید: این سخن قرآن که آسمان از دود آفریده شده است، باید در پرتو دانش‌های نوین به گونه‌ای دیگر فهمیده شود. چنین می‌نماید که مقصود از دود (دخان) همان «ماده سحابی» است که منظومه شمسی از آن آفریده شده است (فرضیه لاپلاس).

[۷۷] رشیدرضا، محمد، المنار فی تفسیرالقرآن، ج۱۲، ص۱۵.

[۷۸] رشیدرضا، محمد، المنار فی تفسیرالقرآن، ج۸، ص۳۹۶.

المیزان

علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیات ۹ تا ۱۲ سوره فصلت طرفدار همین نظر است که آیات مربوط به آفرینش آسمان‌ها و زمین و روزهای خلقت را باید در پرتو دانش‌های نوین فهمید. وی می‌گوید: شیوه مفسران گذشته مربوط می‌شد به تصویری که هیئت بطلمیوسی از جهان به دست می‌داد. ما امروز می‌دانیم که آن تصورات نادرست بوده است.

[۷۹] طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج۱۷، ص۳۷۳.

طباطبایی معتقد است که از مجموع آیات مربوط به آفرینش آسمان‌ها و موارد استعمال کلمه «سماء» در قرآن ۴ مطلب در معنای آسمان‌های هفتگانه به دست می‌آید: نخست اینکه «آسمان دنیا» که یکی از آسمان‌های هفتگانه است عبارت است از همه جهان ثوابت و سیارات؛ دوم این‌که همه آسمان‌های هفتگانه «مخلوقات جسمانی» هستند؛ سوم این‌که آسمان‌های هفتگانه (به استثنای آسمان دنیا) عواملی هستند غیر از کرات آسمانی و تفسیرهایی که بر پایه تطبیق آسمان‌های هفتگانه که مخلوقات جسمانی‌اند، دارای «ملکوت» هستند و به موازات هفت آسمان، هفت «ملکوت آسمان» وجود دارد.

رابطه ملکوت آسمان‌ها با آسمان‌ها رابطه باطن با ظاهر است. فرود آمدن فرشتگان از آسمان و بالا رفتن آن‌ها به آن. فرود آمدن چیزها و روزی‌ها از آسمان و سخن از این‌که درهای آسمان به روی کافران باز نمی‌شود و مطالبی دیگر از این قبیل که در آیات و روایات آمده، همه مربوط است به ملکوت آسمان‌ها، نه آسمان‌های جسمانی.

[۸۰] طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج۱۷، ص۳۶۷-۳۷۰، بیروت، ۱۳۸۹ق.

در این میان گفته دیگری برای تفسیر هفت آسمان هست و آن این‌که عدد هفت در این آیات برای بیان کثرت است و واقعاً «هفت» منظور نیست. دارندگان این نظر می‌گویند رومیان و یونانیان نیز عدد هفت را برای القای جمع نامعیّن به کار می‌برده‌اند.

[۸۱] بوکای، موریس، عهدین، قرآن و علم، ج۱، ص۱۹۱، ترجمه حسن حبیبی، تهران، حسینیه ارشاد.

فخررازی

برخی دیگر از مفسران، چون امام فخررازی، منظور از هفت آسمان را هفت کره قمر، عطارد، زهره، شمس، مریخ، مشتری و زحل دانسته‌اند.

[۸۲] فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیرالکبیر، ج۲، ص۱۵۶، بیروت، دار احیاء التراث ‌العربی.

مآخذ دیگر

در برخی از مآخذ اسلامی آمده است که بهشت در آسمان جای دارد و روان‌های مؤمنان پس از مرگ به آسمان‌ها صعود می‌کند.

[۸۳] سیوطی، جلال‌الدین، الدرالمنثور، ج۵، ص۶۸۶.

در دیگر آثار دانشمندان اسلامی، آسمان، همان فلک یا کره بزرگی است که بر ۲ قطبِ ثابت که در شمال و جنوب جای دارد، از مشرق به مغرب حرکت می‌کند و همه ستارگان، بر این کوه، ثابت شده‌اند. اینان قائل به هشت فلک (و گاهی نه فلک) هستند که مانند لایه‌های پیاز برهم پیچیده‌اند.

نزدیکترین فلک‌ها به زمین فلک ماه است که خود کوچکترین افلاک است. فلک دوم از آنِ عطارد، فلک سوم از آنِ زهره، فلک چهارم از آنِ مشتری و فلک هفتم از آنِ زحل است. بر فراز همه، فلکی برای ثوابت است و بر بالای همه این فلک‌ها فلک‌الأفلاک جای دارد. اینان آسمان را دارای شکل کروی و حرکت مستدیر دانسته‌اند.

[۸۴] بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، بابک، ۱۳۶۳ش.

حیات در آسمان‌ها

در وجود موجودات جان‌دار و عاقل دیگر، جز فرشتگان در آسمان‌ها اختلاف است. گروهی با ادلّه عقلی، روایی و قرآنی، اصرار بر اثبات وجود حیات در آسمان‌ها دارند.

آیات دال بر وجود حیات

از دو آیه می‌توان وجود «دابّه» در آسمان‌ها را استفاده کرد: «وَ لِلّهِ یَسجُد ما فِی السَّمـوتِ وَ ما فی ‌الأرضِ مِن دابّه و الملـئکهُ؛

[۸۵] نحل/سوره۱۶، آیه۴۹.

تمام آنچه در آسمان‌ها و زمین از جنبندگان وجود دارد و هم‌چنین فرشتگان، برای خدا سجده می‌کنند»، «وَ مِن ءایـتهِ خَلقُ السَّمـوتِ و الأرضِ وَ ما بَثَّ فِیهِما مِن دابّه؛

[۸۶] شوری/سوره۴۲، آیه۲۹.

و از آیات او است، آفرینش آسمان‌ها و زمین و آنچه از جنبندگان در آن‌ها منتشر کرده».

دیدگاه مفسران

برخی بر آنند که در آیه نخستین، چون فرشتگان از دابّه جدا شده‌اند، نمی‌توان دابّه را به فرشته تفسیر کرد؛ افزون بر این‌که اطلاق دابّه بر فرشته مصطلح نیست.

[۸۷] آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج‌۲۵، ص‌۴۰‌.

[۸۸] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۸، ص‌۵۸‌.

از سوی دیگر بعید است که از این کرات و اجرام آسمانی و کهکشان‌های عظیم، فقط زمین محل زندگی باشد.

[۸۹] صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج‌۲۴، ص ۱۹۷.

[۹۰] صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج۲۵، ص‌۱۹۷.

گروهی دیگر، به وجود موجودات زنده، جز فرشتگان در آسمان‌ها عقیده ندارند و در تفسیر آیات مذکور گفته‌اند: در آیه ۴۹ سوره نحل

[۹۱] نحل/سوره۱۶، آیه۴۹.

«دابّه» مربوط به زمین و‌ فرشته مربوط به آسمان است و در آیه ۲۹ سوره شوری

[۹۲] شوری/سوره۴۲، آیه۲۹.

دابّه به آسمان و زمین نسبت داده شده؛ ولی ویژه زمین است؛ چنان‌که خروج لؤلؤ و مرجان از آب شور است؛ امّا در آیه «یَخرُجُ مِنهُما اللُّؤلُؤُ وَ المَرجانُ»

[۹۳] رحمن/سوره۵۵، آیه۲۲.

به آب شور و شیرین هر دو نسبت داده شده است.

[۹۴] انصاری قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج‌۱۷، ص‌۱۶۳.

عدم نفوذ به آسمان

بر اساس هیئت قدیم، افلاکی وجود دارند که دارای صفات اجسام عنصری از جمله خرق و التیام نیستند؛

[۹۵] سبزواری، ملاهادی، شرح منظومه، ج۴، ص‌۳۸۲.

ازاین‌رو نفوذ به آسمان‌ها غیرممکن است. کیهان‌شناسان کنونی‌ به‌طور کلّی نظریه افلاک را باطل می‌دانند.

[۹۶] آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج‌۸‌، ص‌۱۷۶.

آیات سوره الرحمن

در آیه ۳۳ سوره الرحمن به خروج از آسمان‌ها اشاره شده است: «یَـمَعشَر الجِنِّ وَ الإِنسِ إن استَطَعتُم أن تَنفُذُوا مِن أقطارِ السَّموتِ وَ الأرضِ فانفُذُوا لاتَنْفُذُونَ إلاّ بِسُلطـن؛

[۹۷] رحمن/سوره۵۵، آیه۳۳.

ای گروه جن و انس! اگر می‌توانید از مرزهای آسمان‌ها و زمین بگذرید، بگذرید؛ ولی هرگز نمی‌توانید، مگر با نیرویی (فوق‌العاده)».

نظرات مفسران

از سیاق آیات به دست می‌آید که این خطاب، به روز قیامت مربوط بوده، خطابی تعجیزی است؛ یعنی انسان‌ها نمی‌توانند با نفوذ از نواحی آسمان‌ها و زمین، از ملک الهی خارج شده، از مؤاخذه بگریزند؛ زیرا این نفوذ، به نوعی سلطه و قدرت نیاز دارد که انسان‌ها فاقد آن هستند.

[۹۸] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۹، ص‌۱۰۶۱۰۷.

[۹۹] فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج‌۲۹، ص‌۱۱۳.

در تفسیر این آیه نظریّات دیگری نیز ارائه شده است؛ مانند این‌که آیه، هم ناظر به رستاخیز و هم ناظر به دنیا است و یا این‌که آیه به مسافرت‌های فضایی بشر اشاره دارد که شرط آن داشتن سلطه علمی و صنعتی است یا این‌که منظور از نفوذ، نفوذ فکری و علمی در اقطار آسمان‌ها است که با قدرت استدلال امکان دارد.

[۱۰۰] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‌۲۳، ص‌۱۴۹.

برخی نیز مقصود از خروج از آسمان‌ها و زمین را فرار از مرگ دانسته‌اند که برای آدمیان و جنّیان امکان‌پذیر نیست.

[۱۰۱] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‌۹، ص‌۳۴۱.

آیه تحدی با مشرکان

خداوند در جایی دیگر، مشرکان‌ را به تحدّی (مبارزه‌طلبی) فرامی‌خواند که اگر می‌توانند، با اسباب به آسمان‌ها بروند و در امور آنجا تصرّف و دخالت کنند و نگذارند بر پیامبر، وحی نازل شود: «أم لَهُم مُلکُ السَّموتِ وَ الأرضِ و ما بَینَهُما فَلیَرتَقُوا فِی‌ الأسبـبِ».

[۱۰۲] ص/سوره۳۸، آیه۱۰.

«اسباب» در اینجا به چیزهای نفوذناپذیر، مانند راه‌های آسمان

[۱۰۳] آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج‌۲۳، ص‌۱۶۹.

یا درهای آن، تفسیر شده است.

[۱۰۴] انصاری قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر قرطبی، ج‌۱۵، ص‌۱۵۳.

آیات سوره صافات

در آیه دیگر، از این مطلب که شیاطین می‌خواهند به آسمان‌ها نفوذ کرده، سخنان ملکوت اعلا را بشنوند، ولی شهاب‌ها آنان را تعقیب می‌کنند و از استراق سمع بازشان می‌دارند، سخن به میان آمده است: «إلاّ مَن خَطِفَ الخَطْفهَ فَأتبَعَه شِهابٌ ثاقِبٌ».

[۱۰۵] صافات/سوره۳۷، آیه۱۰.

بیش‌تر مفسّران از جمله طبری،

[۱۰۶] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۲۱، ص‌۱۸‌.

آلوسی

[۱۰۷] آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی، ج‌۲۳، ص‌۷۱.

و سیدقطب،

[۱۰۸] شاذلی، سید بن قطب، فی ظلال، ج‌۵‌، ص‌۲۹۸۴.

آیات پیشین را بر ظاهرشان تفسیر کرده‌اند؛ ولی برخی احتمال داده‌اند که آسمان، شهاب و رجم جنّیان تمثیل‌هایی باشد که خداوند برای تشبیه معقول به محسوس آورده و مقصود از آسمان، ملکوت اعلا و مقصود از شهاب، نور ملکوت باشد که شیاطین را تعقیب می‌کند و آنان را از آن‌جا می‌راند.

[۱۰۹] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۷، ص‌۱۲۵.

در اینجا آیات مربوط به معراج پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و عروج عیسی (علیه‌السلام) به آسمان‌ها نیز قابل توجّه است.

گریه آسمان

در آیه ۲۹ سوره دخان از گریه آسمان یاد شده است: «فَما بَکَت عَلیهِمُ السَّماءُ وَ الأرضُ…؛

[۱۱۰] دخان/سوره۴۴، آیه۲۹.

و آسمان و زمین بر آنان زاری نکردند».
ابن‌عبّاس می‌گوید: آسمان و زمین بر مرگ مؤمن می‌گریند؛ زیرا با مرگ او دری که روزی‌اش از آن نازل می‌شود و عمل نیکش از آن بالا می‌رود، بسته می‌شود.

[۱۱۱] طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج‌۲۲، ص‌۳۵.

به نظر حسن بصری، منظور، گریه اهل آسمان است،

[۱۱۲] زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج‌۴، ص‌۲۷۷-۲۷۸.

و به نظر بعضی از مفسّران، گریه آسمان، غیر حقیقی و کنایه از عظمت مصیبت و شدّت تأثر برای از دست رفتن چیزی است.

[۱۱۳] فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، ج‌۲۷، ص‌۲۴۶.

[۱۱۴] طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج‌۱۸، ص‌۱۴۱.

مردی از دشمنان خدا و پیامبر بر امام علی (علیه‌السلام) گذشت و حضرت، این آیه را تلاوت کرد: «فَما بَکَت عَلیهِمُ السَّماءُ و الأرضُ.