توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت کلام روایی دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت کلام روایی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت کلام روایی :

پاورپوینت کلام روایی

علم کلام بر پایه آیات و احادیث اعتقادی تکوین یافته است و محدّثان در شکل‌گیری آن تأثیر بسزایی داشته‌اند، چنان‌که بسیاری از کسانی را که امروزه از پایه‌گذاران علم کلام اسلامی می‌دانند (مانند حسن بصری و هشام‌ بن حکم)، مفسران و محدّثانی بوده‌اند که در مجالس علمی خود به تفسیر آیات و بیان احادیث می‌پرداخته‌اند.

فهرست مندرجات

۱ – سرچشمه علم کلام
۱.۱ – بحث مرتکب کبیره
۱.۲ – تقدیر و سعید و شقی‌بودن
۲ – گستره احادیث کلامی
۲.۱ – بحث رؤیت خدا در قیامت
۲.۲ – بحث سؤال و عذاب قبر و غیره
۲.۳ – نظر ونسینک
۳ – استفاده فرق کلامی از احادیث
۳.۱ – ابوالحسن اشعری
۳.۲ – تفاوت استفاده فرق
۳.۳ – احمد بن حنبل و اهل‌حدیث
۳.۴ – متکلمان اشعری
۳.۵ – متکلمان معتزلی
۳.۵.۱ – انتقاد مخالفان به معتزله
۳.۵.۲ – محدثان معتزلی
۳.۵.۳ – موارد حجیت احادیث
۳.۶ – خوارج
۴ – جمع‌آوری احادیث کلامی
۴.۱ – کتب اختصاصی کلام
۴.۲ – یک موضوع خاص کلامی
۴.۳ – تأویل احادیث دشوار اعتقادی
۴.۴ – نکوهش علم کلام
۵ – احادیث کلامی اهل‌بیت
۵.۱ – موارد کلی احادیث
۵.۲ – آموزش مناظرات کلامی
۵.۳ – رد فرق گمراه
۶ – کتب احادیث کلامی شیعه
۷ – فهرست منابع
۸ – پانویس
۹ – منابع

سرچشمه علم کلام

سرچشمه علم کلام ، مباحث اعتقادی است که میان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و صحابه و نیز پس از رحلت پیامبر اکرم حول آیات قرآن و احادیث نبوی د ر میان صحابه و تابعین مطرح بوده است.

بحث مرتکب کبیره

برای نمونه، ریشه بحث مهمی چون مرتکب کبیره (از مباحث اصلی گرایش‌های کلامی خوارج ، معتزله و اشاعره ) حدیثی است که بنابر آن، روزی ابوذر از پیامبر اکرم، درباره این سخن آن حضرت که هرکس لااله‌الااللّه بگوید و با ایمان بمیرد یقینآ وارد بهشت می‌شود، سه بار می‌پرسد حتی اگر مرتکب فحشا و دزدی شود و پیامبر پاسخ مثبت می‌دهند و در ادامه می‌فرمایند: «آری، حتی برخلاف خواست ابوذر!».

[۱] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۷، ص۴۳، (چاپ محمد ذهنی ‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۲] مسلم‌ بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۱، ص۶۶، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).

تقدیر و سعید و شقی‌بودن

در موضوع تقدیر و سعید و شقی بودن انسان ــکه از جمله موضوعات جنجال‌برانگیز کلامی در بین فِرَق اسلامی است ــ نیز حدیثی از پیامبر اکرم نقل شده است که ریشه این بحث را تا زمان حیات آن حضرت به ما نشان می‌دهد.

بنابراین حدیث، تکوین هرکس در رحم مادرش در ظرف چهل روز صورت می‌گیرد، سپس فرشته‌ای مأمور می‌شود تا در او روح بدمد.

فرشته از خدا سؤالاتی می‌کند، از جمله می‌پرسد: سعید است یا شقی؟ زن است یا مرد؟ فرشته پاسخ را می‌نویسد و طومار نوشته‌ها را می‌پیچد و هیچ‌چیز بر آن افزوده یا از آن کاسته نمی‌شود.

[۳] ابن ‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۴، ص۷، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).

[۴] مسلم‌ بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۸، ص۴۵ـ۴۶، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).

گستره احادیث کلامی

بخش معتنابهی از احادیث پیامبر و امامان علیهم‌السلام احادیث‌ اعتقادی است و این احادیث در شکل‌گیری باورهای کلامی اولیه تأثیر انکارناپذیر داشته‌اند و اختلافات متکلمان درباره تحلیل و تفسیر آن احادیث، به رشد علم کلام انجامیده است.

بحث رؤیت خدا در قیامت

برای نمونه، به نظر می‌رسد حدیثی منقول از پیامبر که براساس آن صحابه از پیامبر پرسیدند آیا ما خدای تعالی را روز قیامت می‌بینیم؟ و پیامبر پاسخ دادند خدا را در روز قیامت مثل ماه شب بدر می‌بینید، در اختلاف کلامی فِرَق درباره رؤیت خدا تأثیر بسزایی داشته است.

[۵] ابن ‌حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۵۳۴، بیروت: دارصادر، (بی‌تا).

[۶] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۱، ص۱۹۵، (چاپ محمد ذهنی ‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۷] محمد بن طیب باقلانی، کتاب التمهید، ج۱، ص۲۵۶، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.

[۸] قاضی عبدالجبار بن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج۴، ص۲۲۴ـ۲۲۷، ج ۴، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵، ج ۱۵، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.

[۹] علی‌ بن عمر دارقطنی، رؤیهاللّه جلَّ و عَلا، ج۱، ص۲۲ـ۱۹۱، چاپ مبروک اسماعیل مبروک، قاهره (۱۹۹۱).

[۱۰] نصراللّه پورجوادی، رؤیت ماه در آسمان: بررسی تاریخی مسئله لقاءاللّه در کلام و تصوف، ج۱، ص۴۳، تهران ۱۳۷۵ش.

بحث سؤال و عذاب قبر و غیره

از دیگر احادیثی که باورهای کلامی را شکل داده‌اند، احادیثی درباره سؤال و عذاب قبر و اعتقاد به صراط و حوض است که بر مبنای این احادیث، پیروان فرق مختلف آن‌ها را از عقاید کلامی خویش برشمرده‌اند.

[۱۱] علی‌ بن اسماعیل اشعری، ج۱، ص۱۶۴، الابانه عن اصول الدیانه، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.

[۱۲] علی‌ بن اسماعیل اشعری، ج۱، ص۱۶۶، الابانه عن اصول الدیانه، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.

[۱۳] ابن ‌فورَک، مجرد مقالات الشیخ أبی‌الحسن الأشعری، ج۱، ص۱۷۰ـ۱۷۲، چاپ دانیل ژیماره، بیروت ۱۹۸۷.

[۱۴] محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ج۱، ص۵۸۵۹، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴ب.

[۱۵] محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ج۱، ص۶۵، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴ب.

[۱۶] محمد بن محمد مفید، تصحیح اعتقادات الامامیه، ج۱، ص۷۰، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴ب.

[۱۷] عبدالملک‌ بن عبداللّه جوینی، کتاب الارشاد الی قواطع الادله فی اصول الاعتقاد، ج۱، ص۳۷۹، چاپ محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

[۱۸] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، ج۱، ص۴۴۷، کتاب نهایه الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفرد گیوم، قاهره (بی‌تا).

[۱۹] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، ج۱، ص۴۴۹، کتاب نهایه الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفرد گیوم، قاهره (بی‌تا).

نظر ونسینک

ونسینک پس از تألیف المعجم‌المفهرس لالفاظ الحدیث النبوی (لیدن ۱۹۳۶ـ۱۹۶۹)، به این نتیجه رسید که احادیث در شکل‌گیری عقاید مسلمانان بسیار تأثیر داشته‌اند و این بحث را در کتاب > عقاید مسلمانان : مبادی و تحولات تاریخی

استفاده فرق کلامی از احادیث

غالب متکلمانِ فرقه‌های گوناگون اسلامی در میان احادیث مختلف، احادیثی را انتخاب کرده‌اند که با مشرب فکری آن‌ها موافق بوده است.

ابوالحسن اشعری

مثلا ابوالحسن اشعری (متوفی ۳۲۴) از میان انبوه احادیث نبوی که حاکی از آزادی اراده و اختیار است، احادیثی را ترجیح داده که حاکی از تقدیر و جبر است.

او در باب قدر کتاب الابانه

[۲۰] علی‌ بن اسماعیل اشعری، الابانه عن اصول الدیانه، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۶، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.

حدیثی نمادین را از پیامبر نقل کرده است که بنابر آن در مباحثه‌ای میان حضرت آدم و موسی ، آدم در پاسخ این اعتراض موسی که تو سرنوشت ما را تباه کردی و ما را از بهشت بیرون راندی، می‌گوید که نباید سرزنش کنی، زیرا انجام‌دادن آن چهل سال پیش از آفرینش آسمان‌ها برای من مقدّر شده بود.

اشعری

[۲۱] علی‌ بن اسماعیل اشعری، الابانه عن اصول الدیانه، ج۱، ص۱۵۵ـ۱۵۶، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.

از این حدیث نتیجه گرفته است که آن‌چه خدا واقع شدن آن را می‌داند، خواهد شد و آن را می‌نویسد و گروهی را برای بهشت و گروهی را برای جهنم می‌آفریند.

[۲۲] علی‌ بن اسماعیل اشعری، الابانه عن اصول الدیانه، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۷، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.

[۲۳] علی‌ بن اسماعیل اشعری، الابانه عن اصول الدیانه، ج۱، ص۱۷۹، چاپ بشیر محمد عیون، دمشق ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.

تفاوت استفاده فرق

استناد و استشهاد به احادیث در مسائل کلامی و اعتقادی، با توجه به میزان و چگونگی اعتماد و اتکای فرقه‌ها و نحله‌های مختلف کلامی به احادیث، یکسان نبوده است.

برخی، مانند اهل حدیث و پیروان احمد بن حنبل و اشاعره ، عقاید دینی را منحصر به مضامین آیات قرآن و احادیث دانسته و در کتاب‌های خود به احادیث نبوی ، اعم از احادیث متواتر و اخبار آحاد ، استناد کرده‌اند،

[۲۴] سلیمان‌ بن صالح غصن، موقف المتکلمین من الاستدلال بن صوص الکتاب و السنه، ج۱، ص۱۹۸ـ۲۰۲، ریاض ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.

حتی ابن ‌عبدالبر

[۲۵] ابن ‌عبدالبرّ، جامع بیان العلم و فضله و ماینبغی فی روایته و حمله، ج۲، ص۹۶، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).

گفته است که اعتقاد به خدا و اسماء و صفات او جز بر مبنای آن‌چه در کتاب خدا و احادیث صحیح نبوی ، اعم از متواتر و آحاد ، آمده است صحیح نیست.

احمد بن حنبل و اهل‌حدیث

احمد بن حنبل و اهل حدیث، برای اثبات عقاید خود، می‌کوشیدند به احادیث منقول از پیامبر اکرم ، از جمله حدیث رؤیت برای اثبات رؤیت خدا در قیامت ، استناد کنند.

متکلمان اشعری

بسیاری از متکلمان اشعری نیز برای اثبات آرای کلامی خود به احادیث استناد و استشهاد می‌کردند، از جمله ابوبکر باقلانی در کتاب التمهید ،

[۲۶] محمد بن طیب باقلانی، کتاب التمهید، ج۱، ص۱۸۱، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.

[۲۷] محمد بن طیب باقلانی، کتاب التمهید، ج۱، ص۱۸۳، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.

[۲۸] محمد بن طیب باقلانی، کتاب التمهید، ج۱، ص۳۶۵، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.

[۲۹] محمد بن طیب باقلانی، کتاب التمهید، ج۱، ص۳۷۰، چاپ ریچارد جوزف مکارتی، بیروت ۱۹۵۷.

فخررازی در البراهین در علم کلام

[۳۰] محمد بن عمر فخررازی، البراهین در علم کلام، ج۲، ص۱۵۶، چاپ محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۲ش.

[۳۱] محمد بن عمر فخررازی، البراهین در علم کلام، ج۲، ص۲۲۳، چاپ محمدباقر سبزواری، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۲ش.

و جرجانی در شرح المواقف فی علم الکلام که جلال‌الدین سیوطی (متوفی ۹۱۱) در کتابی احادیث آن را تخریج کرده است.

[۳۲] عبدالرحمان‌ بن ابی‌بکر سیوطی، تخریج احادیث شرح المواقف فی علم الکلام، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۵۴، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

متکلمان معتزلی

در مقابل، معتزلیان احادیثی را که موضوع آن‌ها رؤیت خداست رد می‌کردند.

قاضی عبدالجبار بن احمد

[۳۳] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۲۶۸ـ۲۶۹، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

در رد حدیث مشهور رؤیت خدا در روز قیامت و اثبات مجعول بودن آن سه دلیل آورده است: نخست آن‌که این حدیث متضمن جبر و تشبیه است، دیگر آن‌که حدیث را قیس‌ بن ابی‌حازم روایت کرده که شخصی غیرمعتمد است، و سوم این‌که این حدیث را هیچ گواه دیگری تأیید نکرده است.

انتقاد مخالفان به معتزله

اصولا اعتماد و اتکای نویسندگان معتزلی به احادیث کمتر بوده است، چنان‌که برخی مخالفان اشعری‌مذهب آنان، معتزلیان را مخالف حدیث قلمداد می‌کردند.

[۳۴] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۴۳، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).

[۳۵] شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیر فی‌الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۶۷، چاپ محمد زاهد کوثری، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۳۶] نجاح محسن، اندیشه سیاسی معتزله، ج۱، ص۱۰ـ ۱۳، ترجمه باقر صدری ‌نیا، تهران ۱۳۸۵ش.

به عقیده آنان معتزله در عقاید ، دلیل عقلی را از دلیل سمعی برتر دانسته‌اند.

[۳۷] ابن ‌قتیبه، کتاب تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۳۲، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).

[۳۸] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۰، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).

[۳۹] محمد بن عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج۱، ص۵۸، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ۱۴۰۴.

[۴۰] حسن شافعی، المدخل الی دراسه علم الکلام، ج۱، ص۱۴۹، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

[۴۱] ابولبابه حسین، موقف المعتزله من السنه النّبویه و مواطن انحرافهم عنها، ج۱، ص۹۰ـ۱۰۴، ریاض ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

همچنین به گفته بغدادی ،

[۴۲] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب الملل و النحل، ج۱، ص۹۸، چاپ ألبیر نصری نادر، بیروت ۱۹۷۰.

نَظّام معتزلی برای خبر متواتر ارزشی قائل نبوده است.

ابن ‌قتیبه

[۴۳] ابن ‌قتیبه، کتاب تأویل مختلف الحدیث، ج۱، ص۲۹، بیروت: دارالکتاب العربی، (بی‌تا).

بر نظّام خرده می‌گرفت که چرا ابوهریره را جاعل حدیث می‌خواند.

[۴۴] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۸۸، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۴۵] ، قاضی عبدالجبار بن احمد، ج۱۵، ص۲۶ـ۲۹، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵، ج ۱۵، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.

[۴۶] ، قاضی عبدالجبار بن احمد، ج۱۵، ص۳۹۲ـ۴۰۸، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی، قاهره ۱۹۶۵، ج ۱۵، چاپ محمود خضیری و محمود محمد قاسم، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.

محدثان معتزلی

بااین‌همه، برخی نویسندگان معتزلی محدّثان ثقه‌ای بوده‌اند.

احمد بن حنبل ، که خصومت او با معتزله آشکار بود، برخی از آنان را راویان درخور اعتماد دانسته است.

[۴۷] ابن ‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، ج۱، ص۱۳۳، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.

[۴۸] ابن ‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، ج۱، ص۱۳۵، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.

اوزاعی ، یکی از مخالفان معتزله، نیز گواهی مشابهی داده است.

[۴۹] ابن ‌مرتضی، کتاب طبقات المعتزله، ج۱، ص۱۳۶، چاپ سوزانا دیوالد ـ ویلتسر، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.

در واقع، معتزله به تحلیل انتقادی احادیث می‌پرداختند و احادیث ناصحیح و ناسازگار با عقل و نیز احادیث ناسازگار با عقاید خود را نمی‌پذیرفتند.

ابوعلی جبّائی حدیثی را می‌پذیرفت و حدیثی را رد می‌کرد، اگرچه هر دو از یک راوی بودند و دلیل این کار را آن می‌دانست که نمی‌توان حدیث مغایر با نص قرآن و اجماع و عقل را پذیرفت.

[۵۰] قاضی عبدالجبار بن احمد، فرق و طبقات المعتزله، ج۱، ص۸۷، چاپ علی سامی نشار و عصام‌الدین محمدعلی، (اسکندریه) ۱۹۷۲.

[۵۱] نجاح محسن، اندیشه سیاسی معتزله، ترجمه باقر صدری ‌نیا، تهران ۱۳۸۵ش.

اما برخی از آنان در اعتقادات ، استناد به احادیث آحاد را جایز ندانسته خبر واحد را علم آفرین نمی‌دانسته‌اند.

[۵۲] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۲۶۹، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۵۳] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۶۷۲، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۵۴] قاضی عبدالجبار بن احمد، شرح الاصول الخمسه، ج۱، ص۶۹۰، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

موارد حجیت احادیث

معتزلیان عقایدی را که ریشه حدیثی دارند و در قرآن از آن‌ها سخنی نیست، تأویل می‌کردند، از جمله « صراط » که بر روی دوزخ است و بسیار باریک است و همه مردم باید از آن عبور کنند، یا « میزان » که ترازوی اعمال است و « حوض » که مؤمنان در کنار آن پیامبر را می‌بینند و از دست ایشان از آن آب می‌نوشند.

[۵۵] مطهر بن طاهر مقدسی، کتاب البدء و التاریخ، ج۱، ص۲۰۵ـ۲۰۶، چاپ کلمان هوار، پاریس ۱۸۹۹ـ ۱۹۱۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۲.

آنان دلیل سمعی را در اموری حجت می‌شمردند که در آن‌ها مجالی برای عقل نیست، مانند مصالح و مفاسد شرعی .

[۵۶] محمد بن علی بصری، کتاب المعتمد فی اصول الفقه، ج۲، ص۸۸۶ـ۸۸۸، چاپ محمد حمیداللّه، دمشق ۱۳۸۴ـ ۱۳۸۵/ ۱۹۶۴ـ۱۹۶۵.

خوارج

خوارج هم، به سبب تکفیر کردن برخی صحابه ، بسیاری از احادیث منقول از آنان را نپذیرفتند و ملاک عقاید خویش قرار ندادند.

[۵۷] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۷۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).

[۵۸] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۲۲، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیه، (بی‌تا).

[۵۹] ابولبابه حسین، اصول علم الحدیث بین المنهج و المصطلح، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۲، بیروت ۱۹۹۷.

سلیمان‌ بن صالح غصن در کتاب موقف المتکلمین من الاستدلال بن صوص الکتاب و السنه ( ریاض ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶)، به‌تفصیل درباره دیدگاه متکلمان در استناد و استدلال به احادیث تحقیق کرده است.

جمع‌آوری احادیث کلامی

کتب اختصاصی کلام

برخی محدّثان و متکلمان اهل‌سنت پس از دوران اولیه شکل‌گیری علم کلام ، در کتاب‌های مستقل به جمع‌آوری احادیث اعتقادی و کلامی در موضوعات مختلف پرداخته‌اند، مانند احمد بن حسین بیهقی (متوفی ۴۵۸) در کتاب الاعتقاد و الهدایه الی سبیل الرشاد علی مذهب السلف و اصحاب الحدیث ( بیروت ۱۴۰۸) و کتاب شُعَب الایمان (بیروت ۱۴۱۰).

یک موضوع خاص کلامی

برخی مؤلفان ، احادیث راجع به یک موضوع را در کتابی با نام همان موضوع گردآورده‌اند، مانند ابوعبداللّه محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی ۲۵۶) در خلق افعال العباد (ریاض ۱۳۹۸)؛ علی‌ بن عمر دارقطنی (متوفی ۳۸۵) در کتاب رؤیهاللّه جل و علا ؛ ابومحمد ابن ‌قدامه در اثبات صفهالعلو ( کویت ۱۴۰۶) و مختصر آن از شمس‌الدین ذهبی ؛ احمد بن حسین بیهقی در اثبات عذاب القبر ( عمان ۱۴۰۵)؛ ابوبکر جعفر بن محمد بن حسن فریابی در کتاب القَدَر (بیروت ۱۴۲۱)؛ عبداللّه‌ بن وهْب‌ بن مسلم قرشی در کتاب القدر و ماورد فی ذلک من الآثار ( مکه ۱۴۰۶)؛ محمد بن جریر طبری در صریح‌السنه (کویت ۱۴۰۵)؛ و بَقی‌ بن مَخْلد در الحوض و الکوثر ( مدینه ۱۴۱۳).

کتاب‌هایی نیز با عنوان الایمان از محمد بن اسحاق ابن ‌منده (متوفی ۳۹۵؛ بیروت ۱۳۶۴ش/۱۹۸۵)، ابوعبید قاسم‌ بن سلام (متوفی ۲۲۴؛ بیروت ۱۴۰۳) و محمد بن یحیی‌ بن ابی‌عمر عدنی (متوفی ۲۴۳؛ کویت ۱۴۰۷) و کتاب‌هایی با عنوان السنه از ابن ‌ابی عاصم شیبانی (متوفی ۲۸۷؛ بیروت ۱۴۰۰)، ابوعبداللّه محمد بن نصر مروزی (متوفی ۲۹۴؛ بیروت ۱۴۰۸)، عبداللّه‌ بن احمد بن حنبل شیبانی (متوفی ۲۹۰؛ دمام ۱۴۰۶) و ابوبکر احمد بن محمد خلال (متوفی ۳۱۱؛ ریاض ۱۴۱۰) تألیف شد.

تأویل احادیث دشوار اعتقادی

برخی نیز احادیث دشوار اعتقادی را تأویل و تبیین کرده‌اند، از جمله ابن ‌قتیبه (متوفی ۲۷۶) در کتاب تأویل مختلف الحدیث (بیروت، بی‌تا.) و ابن ‌فورَک (متوفی ۴۰۶) در کتاب مشکل الحدیث یا تأویل الاخبار المتشابهه (دمشق ۲۰۰۳).

نکوهش علم کلام

برخی از محدثان بزرگ کتاب‌هایی در نکوهش علم کلام و پرداختن به آن نوشته و حتی در کتاب‌های خود احادیثی در ذم‌ اشتغال به کلام آورده‌اند، مانند خواجه عبداللّه انصاری هروی (متوفی ۴۸۱) در ذم‌الکلام و اهله (مدینه ۱۴۱۸)، ابوالفضل عبدالرحمان‌ بن احمد عجلی در احادیث فی ذم الکلام و اهله (ریاض ۱۴۱۷)، و موفق‌الدین ابن ‌قدامه (متوفی ۶۲۰) در تحریم النظر فی علم الکلام ( کیمبریج ۱۹۸۵).

احادیث کلامی اهل‌بیت

موارد کلی احادیث

احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام، هم متضمن مبانی و آموزه‌های اعتقادی است و هم روش‌های حجت‌آوری در اعتقادات را تعلیم می‌دهد و هم ناظر به باورهای نادرست در حوزه اعتقاد دین است، مانند خطبه‌های امیرمؤمنان علیه‌السلام که در نهج‌البلاغه گرد آمده است، در تبیین صحیح توحید و نبوت و امامت و معاد ؛

[۶۰] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۶۱] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۶۲] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۶۳] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۶۴] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۶۵] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

در موضوع جبر و تفویض ، جمله مشهور امام صادق علیه‌اسلام: «لاجبر و لاتفویض بل امر بین امرین»

[۶۶] کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۱۶۰.

[۶۷] ابن ‌بابویه، التوحید، ج۱، ص۲۰۶، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ش (.

مناظره امام صادق علیه‌السلام در خردسالی با مردی که قائل به تفویض بود؛

[۶۸] مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۵۵۵۶.

رساله امام هادی در نفی جبر و تفویض

[۶۹] ابن ‌شعبه، تحف العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه‌علیهم، ج۱، ص۴۵۸۴۷۵، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.

[۷۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۵، ص۶۸۷۱.

و احادیثی از امامان در موضوعات کلامی دیگر، مانند تشبیه و تنزیه ، نفی رؤیت باری‌تعالی و حدوث و قِدَم قرآن .

[۷۱] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۷۲] علی‌ بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم (بی‌تا).

[۷۳] علی‌ بن