توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت عبدالقاهربغدادی دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت عبدالقاهربغدادی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت عبدالقاهربغدادی :

عبدالقاهر بن طاهر بغدادی

بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر (ابومنصور)، فقیه شافعی ، متکلم اشعری و ریاضی‌دان می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – شرح حال و آثار بغدادی
۱.۱ – محل و سال تولد
۱.۲ – قبیله بغدادی
۱.۳ – پدر بغدادی
۱.۴ – بخشندگی بغدادی
۱.۵ – علاقه‌مندی به علم
۱.۶ – اساتید بغدادی
۱.۷ – شاگردان بغدادی
۱.۸ – هجرت به اسفراین
۱.۹ – علل هجرت
۲ – دوران حضور بغدادی در نیشابور
۲.۱ – مرکز فرهنگی بودن نیشابور
۲.۲ – ایجادشدن جو اختناق
۲.۳ – جای‌گاه علمی بغدادی
۲.۴ – تضعیف قدرت کرامیان
۲.۵ – بوجود آمدن فضای آزاد علمی
۳ – حوزه‌های تخصص بغدادی
۴ – کتاب الفرق بین الفرق
۴.۱ – جای‌گاه کتاب
۴.۲ – تقسیم‌بندی کتاب
۴.۳ – فرقه کلامی بغدادی
۴.۴ – ارکان پانزده‌گانه عقیدتی
۴.۵ – رد معتزله
۴.۶ – اولین متکلم از صحابه
۴.۷ – اولین متکلم از تابعین
۴.۸ – تأکید بر فقه شافعی
۴.۹ – عدم نسخ قرآن با سنت
۴.۱۰ – اختلاف نظر فقها
۵ – هم‌فکری شافعیان و صوفیان
۶ – تمایل بغدادی به تصوف
۷ – مشخصه‌های تألیفات بغدادی
۸ – آثار کلامی بغدادی
۹ – آثار فقهی و حدیثی بغدادی
۱۰ – آثار عرفانی بغدادی
۱۱ – عقاید بغدادی
۱۲ – عقاید بغدادی در شناخت‌شناسی
۱۲.۱ – رد سوفسطایی‌گری
۱۲.۲ – ملاک تشخیص حق
۱۳ – عقاید بغدادی در مابعدالطبیعه
۱۳.۱ – مباحث مطرح در خداشناسی
۱۳.۲ – توقیف در اسماء‌الهی
۱۳.۳ – تقسیمات اسماءالهی
۱۳.۴ – رؤیت خدا
۱۳.۵ – افعال الهی
۱۳.۶ – هدایت الهی
۱۴ – عقاید بغدادی در جهان‌شناسی
۱۴.۱ – معنای عام جهان
۱۴.۲ – معنای خاص جهان
۱۴.۳ – حدوث جهان
۱۴.۴ – سکون زمین
۱۴.۵ – جوهر
۱۴.۶ – نظریه تجدد امثال
۱۴.۷ – وابستگی دائم به خدا
۱۴.۸ – امکان فنای عالم
۱۵ – عقاید بغدادی در انسان شناسی
۱۵.۱ – نظریه کسب
۱۵.۲ – حسن و قبح شرعی
۱۶ – آثار ریاضی بغدادی
۱۶.۱ – التکمله فی الحساب
۱۶.۱.۱ – وجه اهمیت کتاب
۱۶.۱.۲ – فصول کتاب
۱۶.۱.۳ – فصل اول
۱۶.۱.۴ – فصل دوم
۱۶.۱.۵ – فصل سوم
۱۶.۱.۶ – فصل چهارم
۱۶.۱.۷ – فصل پنجم
۱۶.۱.۸ – فصول شش و هفت
۱۶.۱.۹ – جای‌گاه کتاب
۱۶.۲ – رساله فی المساحه
۱۶.۲.۱ – ترجمه فارسی کتاب
۱۶.۲.۲ – مباحث کتاب
۱۷ – فهرست منابع
۱۸ – پانویس
۱۹ – منبع

شرح حال و آثار بغدادی

محل و سال تولد

از محل و سال ولادت او اطلاعی در دست نیست؛ به طوری که از نسبتش بر می‌آید، احتمالاً در بغداد و در حدود ۳۴۰ زاده شده و به همراه پدرش، طاهر بن محمد ، به نیشابور رفته و در آن‌جا سکنی گزیده است.

قبیله بغدادی

بغدادی از قبیله تمیم بود، و بدین سبب او را تمیمی نیز خوانده‌اند.

پدر بغدادی

طاهر بن محمد (متوفی ۳۸۳) خود اهل علم و حدیث ، خوش‌نویس و بازرگانی ثروتمند بود.

[۱] احمد بن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۹، ص۳۵۸، بیروت (بی تا).

[۲] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۳، ص۳ـ۴، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

[۳] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۳۸، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

[۴] عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۹۶، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

بخشندگی بغدادی

پدر و پسر ، هر دو، به نیک‌خویی و بخشندگی مشهور بودند.

گفته‌اند که عبدالقاهر تمام اموال موروثی خود را در راه علم انفاق کرد و دچار فقر و تنگ‌دستی شد.

علاقه‌مندی به علم

علاقه فراوان وی به یادگیری علوم و فنون مختلف به حدی بود که توانست در چندین علم از جمله فقه ، کلام ، حساب ، ادبیات و حدیث تبحر یابد و به تدریس بپردازد.

[۵] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور، المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۴۵، قم ۱۳۶۲ ش.

[۶] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۳، ص۲۰۳، چاپ احسان عباس، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۷۰).

[۷] ابن کثیر البدایه والنهایه، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰، ج۱۲، ص۴۴.

گذشته از این، سبکی

[۸] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۳۸، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

از قول فخررازی در ریاض المونقه ، او را در جدل و ردّ مخالفان ستوده، و همو در طبقات الوسطی مناظراتی از بغدادی ذکر کرده که مبین چیره‌دستی و توان‌مندی وی در مناظره کلامی و فقهی است.

[۹] عبدالوهاب بن علی سبکی، ج۵، ص۱۴۵ـ۱۴۶، پانویس ۴، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

اساتید بغدادی

عبدالقاهر نزد استادانی چون ابواسحاق ابراهیم بن محمد اسفراینی (متوفی ۴۱۸)، فقیه شافعی و متکلم اشعری ، تحصیل کرد.

از دیگر استادان او، از جمله استاد او در علم حساب، نامی برده نشده است.

او از ابوعمرو بن نجید ، ابوعمرو محمد بن جعفر بن مَطر ، ابوبکر اسماعیلی و ابواحمد بن عدی استماع حدیث کرده، و بیهقی و عبدالغفار بن محمد بن شیرویه از وی روایت حدیث کرده‌اند.

شاگردان بغدادی

به ادعای برخی، بیشتر بزرگان و اهل نظر خراسان از شاگردان عبدالقاهر بوده‌اند که از آن میان می‌توان ناصر مروزی و ابوالقاسم قُشیری را نام برد.

[۱۰] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۳، ص۲۰۳، چاپ احسان عباس، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۷۰).

[۱۱] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور، المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۴۵، قم ۱۳۶۲ ش.

[۱۲] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۳۶ـ۱۳۷، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

هجرت به اسفراین

بنابر گزارش صریفینی ،

[۱۳] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور، المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۴۵ـ۵۴۶، قم ۱۳۶۲ ش.

ابومنصور در ۴۲۹ به ناچار نیشابور را به قصد اسفراین ترک کرد و در همان سال در آن‌جا از دنیا رفت و در کنار استادش، ابواسحاق، به خاک سپرده شد.

علل هجرت

احتمالاً این هجرت ابومنصور در ۴۲۹، به سبب ورود ترکمانان سلجوقی به نیشابور و گرفتن قدرت از دست مسعود غزنوی بوده است.

[۱۴] محمد بن علی راوندی، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق، ج۱، ص۹۴ـ۹۷، سعی و تصحیح محمد اقبال به انضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ش.

[۱۵] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۸، ص۲۲۶ـ۲۲۷، چاپ محمد یوسف دقاق، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

ارادت بغدادی نسبت به استاد فقیدش، ابواسحاق، و شوق زیارت قبر او نیز ممکن است موجب سفر بغدادی به اسفراین بوده باشد.

علاوه بر این، اسفراین از مراکز عمده شافعیان و محل سکنای قبیله تمیم نیز بوده است.

[۱۶] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۳۷، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

گذشته از این، شاگرد و داماد بغدادی، ابوالمظفر شاهپور بن محمد اسفراینی (متوفی ۴۷۱) ساکن این شهر بود، و چه بسا بغدادی به اصرار او نیز به اسفراین رفته باشد.

ابوالمظفر، صاحب کتاب التبصیر فی الدین و تمییز الفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین ، در کتاب خود از مباحث بغدادی تأثیر پذیرفته است.

[۱۷] شهفور بن طاهر اسفراینی، التبصیرفی الدین و تمییزالفرقه الناجیه عن الفرق الهالکین، ج۱، ص۱۲، چاپ محمد زاهد کوثری، مصر ۱۹۵۵.

دوران حضور بغدادی در نیشابور

مرکز فرهنگی بودن نیشابور

در عصر عبدالقاهر، نیشابور یکی از شهرهای بزرگ خراسان و از مراکز پر رونق تجاری و کشاورزی بود و به سبب ثبات سیاسی نسبی دوره غزنویان ، مرکزی فرهنگی برای تجمع صاحبان آرای مختلف شده بود؛ فقهای حنفی و شافعی، کرّامیّه ، علویان و اسماعیلیان ، صوفیان که تازه پا به عرصه نهاده بودند، و بعضاً اهل کتاب از آن جمله بودند.

غالباً علما و بزرگان شهر به خانواده‌های اعیان و اشراف تعلق داشتند.

ایجادشدن جو اختناق

برای جلوگیری از مداخله آرای مختلف در اداره امور و بی ثباتی سیاسی، «رئیسِ» شهر را، که نماینده سلطان محسوب می‌شد، از میان بزرگانی که متعلق به گرایش مذهبی خاصی نبودند بر می‌گزیدند؛ اما در ۳۹۸، محمود غزنوی ، محمد بن اسحاق رهبر کرّامیّه نیشابور را به رئیسی شهر برگزید.

پیش از این، سبکتکین به ابویعقوب اسحاق بن مُحْمشاد (متوفی ۳۸۳)، پیشوای کرامیان نیشابور، علاقه‌مند و به اعتقادات وی متمایل شده بود و در طرفداری از او بود که محمود غزنوی پسرش ابوبکر محمد بن اسحاق را به عنوان رئیس برگزید.

پس از انتصاب وی، جوّ اختناق شدیدی بر فضای نیشابور حکم‌فرما، و علناً با تمام صاحبان آرای مخالف مبارزه شد.

[۱۸] کلیفورد بازورث، تاریخ غزنویان، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۹۰، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۵۶ ش.

این که در گزارش‌های تاریخی این دوره، از ابومنصور به عنوان عالم برجسته یا صاحب منصب نامی برده نشده، احتمالاً به همین سبب بوده باشد، و بعید نیست که وی هم‌چون دیگر مخالفان کرّامیّه، از سر محافظه کاری، زندگی مسالمت آمیز و به دور از درگیری با کرّامیّه را برگزیده باشد.

جای‌گاه علمی بغدادی

تنها اطلاع ما از وی گزارش خود او در الفَرْق بین الفِرَق

[۱۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۲۲۴، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

است که بر اساس آن، ابومنصور در ۳۷۰، در حضور ناصرالدوله ابوالحسن سیمجور ، فرمانده سپاه سامانیان ، با یکی از متکلمان کرّامی به نام ابراهیم بن مهاجر به مناظره پرداخت.

با توجه به نفوذ کرّامیّه، این امر مبین تسلّط علمی عبدالقاهر است.

تضعیف قدرت کرامیان

قدرت کرّامیان با مخالفت قاضی صاعد محمد بن استوائی (متوفی ۴۳۱)، فقیه مشهور حنفی، و ابواسحاق اسفراینی با آنان تضعیف شد.

با شکایت قاضی صاعد نزد محمود غزنوی از محمد بن اسحاق و ردّ عقاید تشبیهی ایشان، وی در ۴۱۰ از کار برکنار شد.

[۲۰] کلیفورد بازورث، تاریخ غزنویان، ج۱، ص۱۷۷، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۵۶ ش.

[۲۱] کلیفورد بازورث، تاریخ غزنویان، ج۱، ص۱۹۰، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۵۶ ش.

بوجود آمدن فضای آزاد علمی

به این ترتیب، با پدید آمدن فضای آزاد برای طرح عقاید، ابومنصور به بیان عقاید مذهب شافعی و مشرب اشعری پرداخت و پس از درگذشت ابواسحاق، در مسجد عقیلِ نیشابور به تدریس مشغول شد.

[۲۲] ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور، المنتخب من السیاق، ج۱، ص۵۴۵ـ۵۴۶، قم ۱۳۶۲ ش.

حوزه‌های تخصص بغدادی

بغدادی از دو جهت اهمیت دارد؛ یکی به سبب احاطه در علم حساب (قسمت سوم مقاله)، دیگر از جهت مهارت در ملل و نحل نویسی یا « فرقه شناسی ».

کتاب الفرق بین الفرق

او در زمینه فرقه شناسی دو کتاب الفَرْقُ بین الفِرَق و الملل و النحل را نوشته است.

جای‌گاه کتاب

الفرق، پس از فرق الشیعه نوبختی و مقالات الاسلامیین اشعری، از قدیم‌ترین و جامع‌ترین آثار در این موضوع است.

به نظر فخر رازی

[۲۳] محمد بن عمر فخررازی، مناظرات فخرالدین الرازی فی بلاد ماوراءالنهر، ج۱، ص۳۹، چاپ فتح الله خلیف، بیروت (بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۴ ش.

شهرستانی ملل و نحل خود را بر اساس این کتاب بغدادی نگاشته، و آن چنان‌که باید در نقل اقوال مخالفان به دور از تعصب نبوده است.

مورخ مذاهب در تبیین فرقه‌ها ناگزیر باید مسائل را از نظر زمینه‌ها و عوامل ظهورشان در بستر زمان مورد بحث قرار دهد، و بغدادی به رغم تعصب کلامی و غلبه دیدگاه فقهی خود، در رد آرای مخالفان به این امر توجه داشته است.

تقسیم‌بندی کتاب

او بر اساس (یا به استناد) حدیث افتراقِ امّت بعد از پیامبر ، به تقسیم‌بندی فرقه‌ها می‌پردازد و با توجه به تقدم و تأخر وقایع و حوادث تاریخی، اختلاف نظرها را ذکر می‌کند، اما به ریشه‌های تاریخی اشاره نمی‌کند.

علاوه بر این، نباید شرایط اجتماعی وی را در مقابله با عقاید کرّامیه نادیده گرفت؛

او و ابواسحاق اسفراینی و ابن فورَک، متکلم و محدث اشعری، در مواجهه با عقاید تشبیهی کرّامیه، برخلاف شیوه اشعری و باقلانی ، برای تبیین صفات الهی از استعاره و مجاز استفاده کرده‌اند.

الملل و النحل او که به تصحیح آلبرنصری نادر منتشر شده، گزارشی خلاصه از کتاب الفرق بین الفرق اوست.

فرقه کلامی بغدادی

بغدادی به عنوان صاحب آرای نوین در کلام مطرح نشده است.

او بیش‌تر پیرو عقاید کلامی اشعری است و به گفته خودش در اصول الدین

[۲۴] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۳۰۹ـ۳۱۰، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

اشعری هم‌چون استخوانی در حلقوم قدریه و دیگر مخالفان است، و تمام اهل حدیث و صاحب نظران از آثار و عقاید او بهره گرفته‌اند.

ارکان پانزده‌گانه عقیدتی

او در الفرق بین الفرق

[۲۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۲۳ـ۳۵۹، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

نیز همان ارکان پانزده‌گانه عقیدتی مطرح شده در اصول الدین را (ادامه مقاله) به عنوان اعتقادات مشترک اهل سنت و جماعت ، که فرقه ناجی است، بر می‌شمارد.

این ارکان عبارت‌اند از: اثبات حقایق و علوم؛ حدوث عالم ؛ معرفتِ خداوند به عنوان سازنده دنیا ؛ صفات ذاتی ، ازلی ، اسماء و اوصاف او؛ عدل و حکمت او؛ انبیا ، معجزاتشان و غیره (برای توضیح بیش‌تر به قسمت دوم مقاله رجوع کنید).

رد معتزله

بغدادی در رد معتزله به عنوان مهم‌ترین و گسترده‌ترین جریان مخالف با اشاعره به این سخن منسوب به امام صادق علیه‌السلام استناد می‌کند که معتزله خواستند به توحید دست یابند، دچار الحاد شدند و برای عادل دانستن خداوند ، به او نسبت بخل (عدم فضل) دادند (اَرادتِ المعتزلهُ اَن تُوحِّدَ ربَّها فَاَلْحَدَت و اَرادتِ التّعدیلَ فنَسَبَتِ البُخلَ الی رَبِّها).

اولین متکلم از صحابه

بغدادی امام علی علیه‌السلام را اولین متکلم اهل سنت از صحابه می‌داند، زیرا او اول کسی است که در مسائل وعد و وعید با خوارج و در مسائل قضا و قدر و مشیت و استطاعت با قدریه به مناظره پرداخت.

اولین متکلم از تابعین

عبدالقاهر، عمر بن عبدالعزیز را اولین متکلم از تابعین بر می‌شمارد و پس از او زید بن علی و حسن بصری و دیگران را نام می‌برد؛ سپس امام صادق علیه‌السلام را رئیس طبقه بعدی متکلمان می‌داند که در ردّ قدریه و خوارج و غلاه رافضی کتاب نگاشته است.

او

[۲۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۸، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

نیز در بیان چگونگی رفتار اهل سنت و جماعت به عنوان فرقه اهل نجات با دیگر فرقه‌های دچار گمراهی، به قول امام علی علیه‌السلام درباره خوارج استناد می‌جوید.

تأکید بر فقه شافعی

در تمامی آثار بغدادی، تأکید او بر فقه شافعی کاملاً مشهود است.

او هم‌چون دیگر شافعیان، مذهب فقهی خود را بر فقه حنفی برتری می‌داد و آن را اصیل‌تر و نزدیک‌تر به سنت پیامبر اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم معرفی می‌کرد و حتّی در طعن ابوحنیفه شعری سرود.

[۲۷] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۴۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

عدم نسخ قرآن با سنت

بغدادی بر این قول شافعی تأکید می‌ورزید که جایز نیست قرآن با سنت نسخ شود، در حالی که بیش‌تر فقهای شافعی بر این اعتقاد نبودند؛ به عنوان نمونه، ابن فورک در رد ابوطیب سهل صعلوکی (متوفی ۳۶۹)، از علمای حدیث، که قائل به این قول بود، کتابی تصنیف کرد.

[۲۸] عبدالوهاب بن علی سبکی، ج۵، ص۱۳۶ـ۱۳۷، پانویس ۴، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

اختلاف نظر فقها

بغدادی در الفرق بین الفرق

[۲۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۱۱، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

اختلاف آرای فقها را هم‌چون اختلاف نظر متکلمان نمی‌داند، زیرا قائل است که فقها در فروع اختلاف نظر دارند نه در اصول ، و ایشان مانند متکلمان یکدیگر را تکفیر نمی‌کنند و اختلافشان سبب گمراهی نمی‌شود.

هم‌فکری شافعیان و صوفیان

در دوره بغدادی، در نیشابور هم‌فکری‌هایی میان شافعیان و صوفیان وجود داشت.

در همین زمان، شیخ ابوسعید ابوالخیر (متوفی ۴۴۰)، عارف نامی خراسان ، در نیشابور ، به روش خاص خویش، دور از فقر و زهد معمولِ صوفیان، زندگی می‌کرد و طرفداران بسیاری داشت و در مقابل فقها و دیگر صاحبان آرا، گرایشی جدید بنیان نهاده بود.

با وجود مخالفت‌های آشکار و نهان، شیخ با رفتار و کرامات خود بسیاری از مخالفان را موافق خویش ساخته بود؛ حتی قاضی صاعد حنفی نیز از این امر مستثنی نمانده بود.

[۳۰] محمد بن منوّر، اسرارالتوحید، ج۱، ص۵۸، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۱۳ ش.

هم‌چنین ابواسحاق اسفراینی در مجالس ابوسعید شرکت می‌کرد و در اسرار التوحید

[۳۱] محمد بن منوّر، اسرارالتوحید، ج۱، ص۲۱۳، چاپ احمد بهمنیار، تهران ۱۳۱۳ ش.

شیخ این قول ابواسحاق را تأیید کرده است که مردم در امر توحید مرهون صوفیه‌اند.

تمایل بغدادی به تصوف

بغدادی نیز به تصوف تمایل داشت و آن را تأیید می‌کرد.

او در الفرق بین الفرق

[۳۲] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۱۷، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

و اصول الدین

[۳۳] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۱۶، استانبول ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در دسته‌بندی علما و اصناف اهل سنت و جماعت، به صوفیان و بزرگان ایشان اشاره می‌کند و طریقه آن‌ها را توکل و قناعت و نفی تشبیه تعریف می‌کند و کرامات اولیا را می‌پذیرد.

[۳۴] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۲۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

او هزار عارف یاد شده در طبقات الصوفیه عبدالرحمان سُلَمی (متوفی ۴۱۲) را، جز سه نفر، از اهل سنت بر می‌شمارد.

[۳۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، ج۱، ص۳۲۳، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره (بی تا).

مشخصه‌های تألیفات بغدادی

تألیفات بغدادی در سه حوزه کلامی، فقهی و عرفانی ، متعدد و حائز اهمیت‌اند.

گذشته از این، قطعات و ابیاتی نیز از او نقل شده، و آن‌چه در کتاب‌های کلامی‌اش در رد آرای مخالف سروده خالی از تکلف و تعصب نیست.

بیش از هر چیز حسن ترتیب و دقت نظر او در تقسیم مباحث کتاب‌هایش، که بی تأثیر از احاطه وی بر «علم حساب» نیست، قابل توجه و چشم‌گیر است.

[۳۶] ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الامام ابی الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۵۳، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

[۳۷] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۳۷، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

[۳۸] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، ترجمه فارسی تاریخ مذاهب اسلام، ج۱، صیا، یا، ترجمه الفرق بین الفرق، ترجمه محمد جواد مشکور، تبریز ۱۳۳۳ ش.

آثار کلامی بغدادی

دیگر کتاب‌های کلامی او عبارت‌اند از: فضائح الکرّامیّه ، از این کتاب می‌توان شدت مخالفت عبدالقاهر با کرّامّیه را حدس زد اما نمی‌توان مشخص کرد که آیا در دوره اوج‌گیری قدرت ایشان این کتاب را نوشته است یا پس از روی به افول نهادن آن.

در الفرق بین الفرق به این کتاب اشاره شده است؛ نفی خلق القرآن؛ الصفات؛ الایمان و اصوله؛ إبطال القول بالتولد؛ الناسخ و المنسوخ (در مجموعه نسخه‌های خطی برلین)؛ فضائح المعتزله، که خلاصه آن در الفرق آمده است؛ بلوغ المَدی عن أصولِ الْهُدی.

[۳۹] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۴۰، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

آثار فقهی و حدیثی بغدادی

آثار فقهی و حدیثی او، گذشته از کتاب تفسیر ، عبارت‌اند از: تأویلُ متشابِه الاَخبارِ والایات؛ التحصیل در اصول فقه؛ العماد فی مواریث العباد، سبکی

[۴۰] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۴۰، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

این کتاب را در فرائض و حساب بی‌نظیر دانسته است؛ شرح مفتاح ابن القاص؛ الدورّیات فی الطهارات و دیگر بابهای فقهی که اِسنَوی

[۴۱] عبدالرحیم بن حسن اسنوی، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۹۶ـ۹۷، چاپ کمال یوسف حوت، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

نسخه‌ای از آن را نزد خود داشته است؛ نقضُ ما عَمِلَهُ ابوعبدالله الجرجانی فی ترجیح مذهب أبی حنیفه.

آثار عرفانی بغدادی

از آثار عرفانی او تفضیلُ الفقیر الصابِرِ علی الغَنیِّ الشّاکِر را می‌توان نام برد.

[۴۲] مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه، کشف الظنون، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلگه کلیسی، ج ۱، ستون ۴۶۲ـ۴۶۳، استانبول ۱۳۶۰ـ۱۳۶۲/۱۹۴۱ـ۱۹۴۳.

سبکی

[۴۳] عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۴۰، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.

از ابن صلاح نقل می‌کند که بغدادی کتابی درباره تصوّف نوشته و در آن هزار قول را به ترتیب حروف گردآوری کرده است.

عقاید بغدادی

در شرح و نقد عقاید بغدادی گریزی از رجوع به دو کتاب مهم وی الفرق بین الفرق و اصول الدین نیست.

وی به عنوان یک متکلم در این دو اثر به منظور اسکات خصم می‌کوشد تا با مددگیری از مسلّمات (گزاره‌های مورد قبول طرف بحث) و مشهورات (گزاره‌های اخلاقی مورد قبول همگان) استدلال‌های جدلی خود را ترتیب دهد و به هر شیوه بر خصم ظفر نماید.

[۴۴] اصغر دادبه، فخررازی، ج۱، ص۲۰۶، تهران ۱۳۷۴ ش.

نقّادی‌های بغدادی در این دو کتاب، با همه تعصب کلامی و ستیزه‌جویی، موجب تحرک اندیشه و در بردارنده نتایج جدید است.

گزارشی از آرای او که همگی ابداع و ابتکار او نیست بلکه حاصل تأمل و تلاش ده‌ها متفکر جستجوگر دیگر است در این‌جا ضروری می‌نماید.

حضور بغدادی در ارکان پانزده‌گانه‌ای که در دو کتاب مذکور مطرح کرده حضوری است متأملانه و فعال که در دو بخش « شناخت » و « مابعدالطبیعه » مورد بررسی قرار می‌گیرد.

عقاید بغدادی در شناخت‌شناسی

در بحث از شناخت، به مفهومِ خاص شناخت حق یا حقیقت و به ابزار شناخت پرداخته می‌شود.

رد سوفسطایی‌گری

جنبش اشعری در جدال عقل و نقل ، که میان معتزله و اهل سنت و جماعت در گرفته بود، ابتدا با پرهیز از عقل‌گرایی آغاز شد اما آرام آرام به عقل‌گرایی بازگشت؛ بغدادی علوم را به سه قسم ـ بدیهی ، حسی و استدلالی ـ تقسیم می‌کند و تصریح می‌نماید که علوم بدیهی و حسی از راه حواس و علوم استدلالی از راه عقل حاصل می‌شوند.

به این ترتیب، بغدادی با تأکید برامکان حصول علم، سوفسطایی‌گری را رد می‌کند.

ملاک تشخیص حق

او در اثبات صحت دعوی پیامبران و اثبات صحت و سقم اخبار آحاد دلایل عقلی را ملاک تشخیص قرار می‌دهد.

[۴۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۷ـ۸، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۴۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۲ـ۱۳، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

عقاید بغدادی در مابعدالطبیعه

آرای بغدادی در مباحث مابعدالطبیعه را می‌توان در سه بخشِ نظریات وی درباره خدا و جهان و انسان بررسی کرد.

مباحث مطرح در خداشناسی

او در بحث خداشناسی به سه مسئله صفات سلبی (یعنی تنزیه ذات حق)، صفات ثبوتی (یعنی هفت صفت عالم ، قادر ، حی ، مرید ، سمیع ، بصیر و متکلم) و اسماء الله و افعال خدا می‌پردازد.

[۴۷] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۷۳ـ۸۲، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۴۸] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۹۰، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۴۹] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۱۴ به بعد، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

توقیف در اسماء‌الهی

در بحث از اسماء الهی او قائل به « توقیف » است، به این معنی که مأخذ نام‌های خدا عبارت از قرآن ، سنت و اجماع است و به طریق قیاس نمی‌توان نامی بر خدا نهاد.

[۵۰] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۱۶، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

تقسیمات اسماءالهی

او هم‌چنین به تقسیم‌بندی سه ‌ ‌گانه اسماء می‌پردازد، نام‌هایی که دلالت بر ذات حق دارد مانند « واحد »، نام‌هایی که بیانگر صفات ازلی حق‌اند مانند «حی» و نام‌هایی که مشتق از افعال اوست مانند « خالق » و « رازق ».

رؤیت خدا

او در این میان بر قدیم بودن کلام الهی و امکان رؤیت خدا تأکید می‌ورزد.

[۵۱] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۹۸، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۵۲] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۰۶، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۵۳] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۱۷ـ۱۱۸، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

افعال الهی

بغدادی در طرح بحث افعال الهی به افعال این جهانی (آفرینش و راهنمایی) و افعال آن جهانی ( معاد و ثواب و عقاب) می پردازد.

در آفرینش به ذکر حدوث جهان بسنده می‌کند.

[۵۴] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۶۸، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

هدایت الهی

در زمینه راهنمایی قائل به هدایت عام از طریق انبیا و هدایت خاص از طریق باطن بندگان است.

[۵۵] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۴۰، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

در معاد به نظریه آجال پرداخته

[۵۶] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۱۴۲ـ۱۴۴، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

و نیز مباحث بهشت و دوزخ ، حوض ، صراط ، میزان و شفاعت از سوی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و صلحای امت و زنده شدن مردگان در رستاخیز را مطرح می‌سازد.

عقاید بغدادی در جهان‌شناسی

معنای عام جهان

بغدادی

[۵۷] عبدالقاهر بن طاهر بغدادی، کتاب اصول الدین، ج۱، ص۳۳ـ۳۵، استانبول ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

جهان را به «ما سوی الله» تعریف می‌کند، یعنی همان معنای عام جهان از نظر قرآن که شامل عالم مجرّدات و مادی است.

[۵۸] اعراف/سوره۷، آیه۵۴.

معنای خاص جهان

معنای خاص جهان، طبیعت است که اشعری خود به آن نپرداخته اما در مکتب وی مورد توجه افرادی چون باقلانی ، جوینی ، غزالی و رازی قرار گرفته است، البته با هدفی بسیار متفاوت از آن‌چه مورد نظر فیلسوفان بوده است.

ابن خلدون

[۵۹] ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ج۲، ص۹۴۹، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

این تفاوت را این‌گونه بیان می‌کند که فیلسوف در جسم از لحاظ حرکت و سکون می‌نگرد و متکلم در آن از این حیث می‌اندیشد که بر فاعل (خدا) دلالت می‌کند.

حدوث جهان

بغدادی در بحث از