توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت شمس‌الدین محمد بن احمد حفری دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت شمس‌الدین محمد بن احمد حفری،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت شمس‌الدین محمد بن احمد حفری :

شمس‌الدین محمد بن احمد خفری

شمس‌الدین محمد بن احمد خفری، معروف به فاضل خفری، حکیم، ریاضی‌دان و از دانشمندان برجسته علم هیئت و نجوم، در قرن نهم و نیمه اول قرن دهم بود.

فهرست مندرجات

۱ – شرح اجمالی زندگی
۲ – مذهب
۳ – فیلسوف یا متکلم
۴ – اساتید
۵ – شاگردان
۶ – معاصران خفری
۷ – رحلت
۸ – آثار
۸.۱ – آثار مرتبط با علوم عقلی
۸.۲ – آثار ریاضی و نجومی
۸.۲.۱ – التکمله
۸.۲.۲ – منتهی‌الادراک
۸.۲.۳ – حلُّ مالاینحلّ
۸.۲.۴ – رساله فی تحقیق الزاویه
۸.۲.۵ – رساله فی حدود الالفاظ
۸.۲.۶ – طول بلده مکه و عرضها
۹ – عناوین مرتبط
۱۰ – فهرست منابع
۱۱ – پانویس
۱۲ – منبع

شرح اجمالی زندگی

لقب وی شمس‌الدین و به سبب انتساب به خفر، از نواحی شیراز، به خفری معروف است.

[۱] قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

[۲] افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

در برخی تذکره‌ها نام خفری به اشتباه به جای محمد، احمد،

[۳] قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

[۴] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ج۳، ص۱۰۷.

و به جای خفری، حُفری

[۵] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۵۴، دمشق ۱۹۵۷۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).

یا خضری (

[۶] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۱.

احتمالا خطای طبعی) ثبت شده است. از او با عنوان شمس‌الدین کاشی نیز یاد کرده‌اند،

[۷] بغدادی، اسماعیل، هدیه العارفین، ج ۲، ستون ۲۲۹، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.

که این نسبت احتمالا به دلیل اقامت چندین ساله خفری در اواخر عمرش در کاشان بوده است.
درباره زندگی شخصی، تاریخ و محل تولد خفری گزارش دقیقی در دست نیست، اما بر حسب تألیفاتی که از وی بر جای مانده، احتمالا در نیمه دوم قرن نهم متولد شده است. او از حکمای عهد شاه اسماعیل اول (حک ۹۰۵:ـ۹۳۰) و شاه طهماسب صفوی (حک: ۹۳۰ـ۹۸۴) بوده است.

[۸] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۵۴ش.

[۹] افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

برخی از فرزند وی، قوام‌الدین حسین بن محمد خفری، مؤلف رساله جعفریه در حساب یاد کرده‌اند که همانند پدر در علوم ریاضی و هیئت تبحر خاصی داشته و رساله خود را به فارسی، در دوره شاه طهماسب صفوی و به نام شاه جعفر، حاکم فارس، نگاشته است.

[۱۰] حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج ۱، ستون ۵۹۰.

[۱۱] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۲۱۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.

مذهب

خفری اندیشمندی دقیق‌النظر و در آن زمان از نفوذ اخلاقی و اجتماعی قابل توجهی برخوردار بوده است. درباره مذهب وی اختلاف نظر است. قول غالب گویای این است که وی اهل تسنن بوده، اما شواهدی خلاف این را نشان می‌دهد. به گفته افندی اصفهانی

[۱۲] افندی اصفهانی، عبداللّه بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۷، ص۸۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.

او ابتدا سنّی مذهب بوده و سپس شیعه شده است. برخی، از جمله قزوینی

[۱۳] قزوینی، عبدالنبیبن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ج۱، ص۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۷.

و فرصت شیرازی

[۱۴] فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.

وی را شیعی مذهب معرفی کرده‌اند که اکثر آنان به گزارش شوشتری

[۱۵] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳ـ ۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.

استناد کرده‌اند.

[۱۶] ساعتچیان، فیروزه، شمس‌الدین محمد بن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۲ـ۷۴، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).

فیلسوف یا متکلم

شهرت خفری در منابع و تذکره‌ها بیشتر به عنوان حکیم و فیلسوف بوده و نه متکلم، گرچه او دارای آثار کلامی نیز بوده است. اساسا شخصیت خفری حتی در شاخه حکمت و فلسفه چندان شناخته شده نیست تا چه رسد به موقعیت او در کلام. اما گفتنی است که او علاوه بر این دو شاخه از علوم عقلی، به نجوم و هیئت نیز اشتغال داشته است؛ از آنجاکه خفری فیلسوفی با ذوق و متاله بوده، آرای وی در میان حکیمان و بزرگان علم مورد توجه بوده است، چنان‌که بر حاشیه وی بر شرح قوشچی بزرگانی چون میر داماد، ملا شمسای گیلانی، غیاث‌الدین منصور دشتکی، محمد بن حسین آقا جمال خوانساری، حسین بن ابراهیم تنکابنی و دیگران که قریب به ۲۰ تن می‌باشند، حواشی و تعلیقاتی افزوده‌اند. همچنین ملاصدرا حکیم پرآوازه و مؤسس حکمت متعالیه در اسفار و شواهد الربوبیه از وی و برخی آرای او یاد کرده است.

اساتید

خفری در شیراز به کسب علم پرداخت و بعدها به کاشان سفر کرد. وی ظاهرآ تا پایان عمرش در آن‌جا ساکن بود و به تألیف و تدریس اشتغال داشت.

[۱۷] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۶۱۱.

[۱۸] قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۱۸.

از استادان مسلّم او سید صدرالدین محمد دشتکی است،

[۱۹] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۳، تهران ۱۳۵۴ش.

اما از دیگر استادانش اطلاع دقیقی در دست نیست. علی دوانی،

[۲۰] دوانی، علی، مفاخراسلام، ج۴، ص۴۱۲، ج ۴، تهران ۱۳۶۴ش.

وی را از شاگردان جلال‌الدین دوانی نیز معرفی کرده است. همچنین برخی دیگر مانند بغدادی،

[۲۱] بغدادی، اسماعیل، هدیه العارفین، ج ۲، ستون ۲۲۹، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶.

فرصت شیرازی

[۲۲] فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر، آثار عجم، ج۲، ص۵۸۶، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۷۷ش.

و کحاله

[۲۳] کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۲۵۴، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت (بی‌تا).

وی را از شاگردان سعدالدین تفتازانی برشمرده‌اند، که صحیح نیست، زیرا تفتازانی از معاصران خفری نبوده و در ۷۹۱ درگذشته است. احتمال دارد منظور از تفتازانی، سیف‌الدین احمد بن یحیی بن محمد نواده سعدالدین معروف به حمید تفتازانی باشد.

[۲۴] خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب‌السیر، ج۴، ص۳۴۹.

از معروف‌ترین شاگردان خفری، شاه طاهر بن رضی‌الدین اسماعیل حسینی کاشانی است.

[۲۵] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۵، تهران ۱۳۵۴ش.

شاگردان

خفری شاگردان بزرگی را در حوزه درس خود پرورانده است، از آن جمله، شاه طاهر بن رضی‌الدین کاشانی انجدانی حسینی است که به هند مهاجرت کرد. وی که شیعه امامی پرشوری بود، در نشر اندیشه شیعی در هند سهم بسزایی داشته است.

معاصران خفری

خفری از معاصران شیخ علی بن عبدالعالی عاملی معروف به محقق کرکی و محقق ثانی و از معتمدان وی در کاشان بوده است. چنان‌که گفته‌اند، پاسخ‌های خفری به پرسش‌های مردم در مسائل دینی پاسخ‌های عقلانی و بر طبق موازین تعلیمی شیعه امامیه بوده و محقق کرکی همه را موافق فقه امامیه دانسته است. وی حتی هنگام برخی از سفرهای زیارتی، خفری را جانشین خود برای مراجعات دینی و دنیوی مردم قرار می‌داد.

[۲۶] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.

[۲۷] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۲، ص۱۵۴، تهران ۱۳۷۴ش.

در آرای او پیوند فلسفه مشاء و اشراق، و نیز گرایش‌های عرفانی مشهود است. برای مثال، در مباحثی مانند وحدت وجود، اصالت وجود، علم باری تعالی به اشیا، تلفیقی از آرای مشائی و اشراقی در رأی او ملاحظه می‌شود.

رحلت

تاریخ وفات خفری بنا بر یادداشتی در حاشیه نسخ‌های از منتهی‌الادراک فی مدرک‌الافلاک، ۹۴۲ است.

[۲۸] طهرانی، جلال‌الدین، گاهنامه ۱۳۱۱ (شمسی)، ج۱، ص۱۶۳، تهران (۱۳۱۰ش).

رضاقلی‌خان هدایت

[۲۹] هدایت، رضاقلی بن محمدهادی، فهرس التواریخ، ج۱، ص۲۰۹، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۳ش.

تاریخ وفات وی را ۹۳۵ گزارش کرده است، اما مدرس تبریزی در ریحانه الادب

[۳۰] مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، ج۲، ص۱۵۴، تهران ۱۳۷۴ش.

و آقابزرگ طهرانی در طبقات اعلام الشیعه

[۳۱] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه:احیاء الداثر من القرن العاشر، ج۴، ص۲۱۷، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ش.

وفات وی را ۹۵۷ نوشته‌اند. او در کاشان مدفون است.

[۳۲] نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۳۷۴ش.

آثار

از خفری آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف فلسفه، و کلام، منطق، هیئت، ریاضی، تفسیر، عرفان و نیز ابیاتی برجای مانده است.

آثار مرتبط با علوم عقلی

برخی از مهم‌ترین آثار او در فلسفه، منطق و کلام عبارتاند از:
۱) تعلیقه بر الهیات شرح تجرید قوشچی (تهران ۱۳۸۲ش)، شامل شرح مقصد سوم از اثبات صانع تا مسئله نفی شریک از فصل دوم در صفات صانع؛
۲) حاشیه بر اوایل شرح تجرید.

[۳۳] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، ج۵، ص۱۳۹ـ۱۴۰، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.

۳) رساله فی اثبات واجب الوجود بالذات و صفاته، این رساله مفصّل‌ترین اثر خفری در اثبات واجب‌الوجود است که در یک مقدمه و چند مقصد نگاشته شده است.

[۳۴] شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۳۴، تهران ۱۳۵۴ش.

[۳۵] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.

(برای آگاهی از برخی دیگر از رساله‌های خفری در اثبات واجب‌الوجود رجوع کنید به کتاب ساعتچیان

[۳۶] ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۶ـ۷۹، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).

)
۴) رساله سوادالعین فی شرح حکمه العین، که حاشیه خفری بر شرح محمد بن مبارک‌شاه بخاری بر حکمه العین دبیرانِ کاتبی قزوینی است.

[۳۷] اعتصامی، یوسف، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۲، ص۴۴ـ۴۵، ج ۲، تهران ۱۳۱۱ش.

۵) رساله فی تحقیق الهیولی.

[۳۸] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس، ج۲۳، بخش ۱، ص۲۰ـ۲۱، تهران، ج ۵، ۱۳۴۵ش، ج ۲۳، (بخش ۱)، ۱۳۷۶ش.

۶) رساله عبره الفضلاء فی حلّ شبهه جذر الاصمّ یا رساله ضاله الفضلاء فی حل شبهه کلّ کلامی کاذبٌ.
۷) حیره الفضلاء یا حیره العقلاء یا حسره الفضلاء، در حل شبهه جذر الاصم.

[۳۹] ساعتچیان، فیروزه، شمس الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۸۵ـ۸۶، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).

[۴۰] خفری، محمد بن احمد، حیره الفضلاء، ج۱، ص۲۷۱ـ۳۰۹، در دوازده رساله در پارادوکس دروغگو، چاپ احد فرامرز قراملکی و طیبه عارفنیا، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ۱۳۸۶شالف.

[۴۱] خفری، محمد بن احمد، عبره الفضلاء، ج۱، ص۲۶۵ـ۲۶۹، در همان، ۱۳۸۶ش ب.

۸) رساله فی القضیه و التصدیق.

[۴۲] حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون، ج۱، ستون ۸۸۳.

۹) تفسیر آیه الکرسی (تهران ۱۳۸۰ش). (برای گزارش تکمیلی درباره آثار خفری رجوع کنید به کتاب ساعتچیان

[۴۳] ساعتچیان، فیروزه، شمس‌الدین محمدبن احمد خفری: فیلسوف و منجم نامدار مکتب شیراز، ج۱، ص۷۶ـ۹۷، کتاب ماه فلسفه، ش ۱۳ (مهر ۱۳۸۷).

)
۱۰) المحاکمات بین الطبقات/ المحاکمه بین مدرستی الدشتکی و الدوانی.
۱۱) رساله فی الرمل به فارسی.
۱۲) حاشیه بر نهایه الادراک قطب‌الدین شیرازی.
۱۳) اسفار العارفین.

آثار ریاضی و نجومی

آثار خفری در این موضوعات به ویژه در عرصه نجوم، عملا ادامه سنّتی دیرپا در نجوم دوره اسلامی است که ضمن پذیرش نجوم بطلمیوسی، به آشکار کردن کاستی‌های آن نیز می‌پرداخته است. رصدهای بطلمیوس و نتایج آن‌ها در مهم‌ترین اثر نجومی او (یعنی کتاب مجسطی، درباره آن رجوع کنید به تحریر مجسطی) ذکر شده و بسیار مورد توجه دانشمندان دوره اسلامی بوده است، اما چون با برخی مشاهدات و داده‌های جدید تناقض داشته، دانشمندان دوره اسلامی برای بازسازی آن کوشش‌های بسیاری کردند. این کوشش‌ها که در قرن پنجم با ابن هیثم در الشکوک علی بطلمیوس شروع شده بود، در قرن هفتم در کتاب التذکره فی الهیئه خواجه نصیرالدین طوسی گسترش یافت و با دو اثر مهم قطب‌الدین شیرازی، یعنی نهایهالادراک فی درایه‌الافلاک و التحفهالشاهیه، (که در واقع شروحی بر التذکره… نصیرالدین طوسی هستند) و دو کتاب مهم خفری در این عرصه (رجوع کنید به ادامه مقاله) ادامه یافت.

التکمله

بنیادی‌ترین تألیف خفری در حوزه نجوم، التکمله فی شرح التذکره است به عربی، که تألیف آن در محرّم ۹۳۲ به پایان رسیده است.

[۴۴] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۲۶۷ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

کتاب در چهار باب، با ساختاری کاملا برابر التذکره تألیف شده است. خفری در مقدمه

[۴۵] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

آورده که شرح خود را بر پایه یکی دیگر از شروح التذکره، یعنی شرح سیدشریف جرجانی (متکلم و فیلسوف حنفی مذهب، متوفی ۸۱۶) نوشته است.

[۴۶] George Saliba “A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri”، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۱۷، vol25، pt1، no78 (Feb 1994).

التکمله نمونه‌ای عالی از شروح مزجی نجومی در دوره اسلامی است؛ نویسنده ابتدا سطر یا عبارت یا واژهای را از کتاب اصلی آورده و سپس به شرح آن پرداخته است. مطابقت متن التکمله با التذکره نشان می‌دهد هیچ سطر و عبارت از التذکره در التکمله جا نیفتاده است. اندازه شروح خفری بر مطالب کتاب تذکره یکسان نیست و از چند کلمه یا چند سطر تا چند صفحه را دربرمی‌گیرد. اما مفصل‌ترین یادداشت‌ها، مجموعه یادداشت‌هایی درباره فصل یازدهم از باب دوم تذکره است.

[۴۷] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi”s memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۱۹۵ـ ۲۲۳، ed and tr FJ Ragep، New York 1993.

در این فصل عموما طوسی، به تفصیل درباره الگوهای سیاره‌ای خود بحث کرده و یادداشت‌های خفری ناظر بر دستاوردهای وی در دادن پار‌های از الگوهای سیاره‌ای جدیدتر است.

[۴۸] George Saliba “A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri”، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۱۹ـ۳۲، vol25، pt1، no78 (Feb 1994).

[۴۹] Nasir al،Din al،Tusi”s memoir on astronomy=Al،Tadhkira fiilm al،hay`a، ed and tr FJ Ragep، New York 1993.

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای خفری در این‌باره، عرضه چهار الگوی غیربطلمیوسی برای تبیین حرکت عطارد است که سه مورد ابداع وی و یکی ابداع قوشچی است.

[۵۰] George Saliba “A sixteenth ، century Arabic critique of Ptolemaic astronomy: the work of Shams al،Din al،Khafri”، Journal for the history of astronomy، ج۱، ص۲۶ـ ۳۲، vol25، pt1، no78 (Feb 1994).

اهمیت این موضوع در آن است که به سبب پیچیده بودن حرکت عطارد، اخترشناسان دوره اسلامی پیش از خفری در تبیین آن اغلب درمانده بودند، چنانکه نصیرالدین طوسی

[۵۱] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi”s memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۲۰۹، ed and tr FJ Ragep، New York 1993.

نیز صریحا به ناتوانی خود در حل آن اعتراف کرده است.
اگرچه خفری التکمه را بر مبنای شرح جرجانی بر تذکره طوسی نگاشته، چند کتاب دیگر، از جمله التحفه‌الشاهیه و نهایهالادراک، هر دو از قطب‌الدین شیرازی، نیز از منابع او بوده است.

[۵۲] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱۸۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

[۵۳] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱۸۲ر، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

[۵۴] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱۸۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

[۵۵] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱۸۴پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

به طور کلی، آرای خفری در تکمله به گونه‌ای بازسازی کاملی از الگوی سیارات در نظام ستاره‌شناسی بطلمیوسی است. الگوی خفری شامل تمام جنبه‌های حرکت ماه، سیارات عُلوی و سفلی است. او نه تنها اشکالات ناظر به حرکت سیارات بر اساس نظام بطلمیوسی را حل کرد، بلکه از آرای پیشینیان خود در نظام نجومی دوره اسلامی، از جمله نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین شیرازی، نیز فراتر رفت (هر یک از آن دو کوشیده بودند برخی اشکالات حرکت سیارات براساس نظام بطلمیوسی را حل کنند). قطب‌الدین شیرازی تصور می‌کرد اشکال‌های نظام بطلمیوسی در مقیاس کیهان‌شناختی ـ ریاضی و با متوسل شدن به یک راه حل ریاضی منحصر به فرد (که در آن ماهیت واقعی حرکت‌های سیارات نشان داده می‌شود) حل‌شدنی است؛ اما خفری چنین مشکلاتی را نه از طریقی منحصر به فرد، بلکه از راه «مجموعه روش‌های ریاضی» ــ در تعامل با ملزومات رصدی و سازگار با دیدگاه‌های کیهان‌شناختی آن دوره ــ حل‌شدنی می‌دانست.
از تکمله نسخه‌های خطی بسیاری باقی‌مانده است. (برای آگاهی از بخش‌هایی از این نسخ رجوع کنید به

[۵۶] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c)، Istanbul 2003.

[۵۷] برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، شیراز ۱۳۸۳ش.

[۵۸] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۸۹ـ۹۰، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.

)
چند تن از دانشمندان و نویسندگان دوره اسلامی شروحی بر تکمله (عموما با عنوان حاشیه) نوشته‌اند که از چهار عنوان آن‌ها خبر داریم.

[۵۹] آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۶، ص۴۷.

منتهی‌الادراک

منتهی‌الادراک فی مُدرک‌الافلاک، تألیف در ۹۱۱. منتهی‌الادراک در اصل شرحی است بر یکی از مهم‌ترین آثار نجومی قطب‌الدین شیرازی، یعنی نهایهالادراک فی درایهالافلاک، و خفری خود

[۶۰] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

به این موضوع اشاره کرده است. وی در عین حال، گفته

[۶۱] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

که از عبارات دیگر کتاب نجومی قطب‌الدین شیرازی، یعنی التحفهالشاهیه، نیز بهره برده و به شرح آن نیز پرداخته است. منتهی‌الادراک، مانند نهایهالادراک، مشتمل بر چهار بخش است که هر بخش، «مطلب» نام دارد

[۶۲] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۲پ، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.

(برای آگاهی از ساختار کلی متن و شرح رجوع کنید به

[۶۳] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیهاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.

[۶۴] W Ahlwardt، Verzeichniss der arabischen Handschriften der Koniglichen Bibliothek zu Berlin، ج۵، ص۱۶۳ـ۱۶۴، Berlin 1887-1899.

) و هر مطلب به «مقصد»‌هایی تقسیم شده است. اگرچه منتهی‌الادراک در شرح نهایهالادراک است، اما از گونه شروح دقیق متن اصلی نیست، بلکه به نظر می‌رسد خفری‌ به‌طور کلی هریک از موضوع‌های مورد بحث قطب‌الدین را بررسی و در صورت لزوم به شرح آن پرداخته است. بر این اساس، حجم منتهی‌الادراک حتی از متن اصلی نهایهالادراک نیز کمتر است. این موضوع، به‌ویژه در شرح مقاله اول نهایهالادراک، نمایان است که خفری آن را در قالبی کوتاه‌تر از متن اصلی شرح کرده است.

[۶۵] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۴پ ـ ۲۱ر، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.

ذکر دو عنوان از آثار قطب‌الدین شیرازی در کتابی که در واقع شرحِ یکی از آثار اوست، نشان می‌دهد که خفری قصد داشته از هر دو متن، در موضوع‌هایی که قطب‌الدین در آثار متفاوت خود، بهتر به آن‌ها پرداخته است، سود ببرد و کامل‌تر به آن‌ها و احیانا حل مطلب بپردازد. بر همین اساس، خفری روی هم رفته هیچ‌کدام از اشکالات قطب‌الدین شیرازی بر نظام سیارهای بطلمیوسی را بدون پاسخ نگذاشته است. قدرت نوآوری نجومی خفری در منتهی‌الادراک به سطح نوشته‌های او در تکمله نمی‌رسد، با این ملاحظه که منتهی‌الادراک تقریبآ ۲۱ سال پیش از تکمله نوشته شده است.
خفری منتهی‌الادراک را به نام دو تن از امرای وقت کاشان، امین‌الدین محمد کاشانی

[۶۶] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۲پ، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.

و زین‌الدین علی بن هبهاللّه کاشانی،

[۶۷] خفری، محمد بن احمد، منتهی الادراک فی مدرک الافلاک، گ ۳ر، نسخه خطی کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ش ۱۲۶۰.

تألیف کرده است. از منتهی‌الادراک چند نسخه خطی به جا مانده، اما تعداد آن‌ها بسیار کمتر از نسخه‌های خطی باقی‌مانده از تکمله است؛ شاید به این سبب که تکمله از منتهی‌الادراک کامل‌تر است یا در آموزش کاربرد بیشتری داشته است (برای آگاهی از نسخه‌های خطی منتهی‌الادراک رجوع کنید به

[۶۸] Boris Abramovich Rozenfeld and Ekmeleddin I‌hsanoglu، Mathematicians، ج۱، ص۳۱۴، astronomers، and other scholars of Islamic civilization and their works (7th-19th c)، Istanbul 2003.

[۶۹] برکت، محمد، کتاب‌شناسی مکتب فلسفی شیراز، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷، شیراز ۱۳۸۳ش.

[۷۰] حائری، عبدالحسین، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۱۹، ص۳۹۴ـ۳۹۵، تهران، ج ۹، بخش ۱، ۱۳۴۶ش، ج ۱۹، ۱۳۵۰ش.

[۷۱] حسینی اشکوری، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیهاللّه العظمی مرعشی نجفی، ج۴، ص۶۵ـ۶۶، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.

) منتهی‌الادراک، بر اساس شناختی نادرست از نسخه خطی آن، کتاب علم‌الهیئه نیز معرفی شده، اما به عقیده صلیبا

[۷۲] George Saliba، “Sams al-Din al-Hafri”s (d 1550)، ج۱، ص۵۸ـ۶۰، last work on theoretical astronomy”، in Sciences techniques et instruments dans le monde iranien (xe- xixe siecle) : actes du colloquetenu a l”Universite de Teheram (7-9 juin 1998)، ed N Pourjavady and ZVesel، Tehran: Presses Universitaires d”Iran، ۲۰۰۴.

احتمالا علم‌الهیئه ویرایشی موجز از منتهی‌الادراک است.

حلُّ مالاینحلّ

رسالهُ حلِّ مالاینحلُّ مِن مسائل الهیئه، که به اختصار حلُّ مالاینحلّ نیز نامیده می‌شود. نام این رساله، برگرفته از عنوان فصل یازدهم از باب دومِ التذکره نصیرالدین طوسی

[۷۳] Muhammad b Muhammad Nasir al،Din Tusi، Nasir al-Din al-Tusi”s memoir on astronomy=Al-Tadhkira fiilm al-hay`a، ج۱، ص۱۹۵، ed and tr FJ Ragep، New York 1993.

است.

[۷۴] خفری، محمد بن احمد، التکمله فی شرح التذکره، گ ۱۵۳پ، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۱۲۰۲۶.

ظاهرآ خفری با جمع‌آوری آرای خود در دو کتاب قبلی و پس از آن‌که توانست فراتر از سیدشریف جرجانی و قطب‌الدین شیرازی به شرح نکات و پیچیدگی‌های مطروحه نصیرالدین طوسی در التذکره بپردازد، احساس کرده است باید کتابی تألیف کند تا صورت نهایی دستاوردهایش را، به صورت فشرده، در این زمینه مطرح سازد. این کتاب در هفت بخش،