توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت ریشه قرآنی واژه تربیت دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت ریشه قرآنی واژه تربیت،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت ریشه قرآنی واژه تربیت :

واژه تربیت

شکل فعلی واژه «تربیت» از ریشه «ربو» است، ولی با این وجود مشتقات تربیت از ریشه «ربّ» و «ربب» بیش‌تر از ریشه «ربو» در قرآن به کار رفته‌اند. هرکدام از این کاربردها ثمراتی دارد که در ذیل به آن پرداخته می‌شود.

فهرست مندرجات

۱ – طرح چند سؤال
۲ – ریشه لغوی تربیت
۲.۱ – دیدگاه علما
۲.۱.۱ – دیدگاه اول
۲.۱.۲ – دیدگاه دوم
۲.۱.۳ – دیدگاه تفصیلی
۳ – کشف ریشه تربیت از قرآن
۴ – مشتقات واژه تربیت در قرآن و ادعیه
۴.۱ – از ریشه ربو در قرآن
۴.۲ – از ریشه ربو در ادعیه
۴.۳ – از ریشه ربب در قرآن
۴.۴ – از ریشه ربب در ادعیه
۵ – پیامد دو ریشه لفظی در معنای تربیت
۶ – کثرت استعمال تربیت از ریشه ربب
۷ – خلاصه و نتیجه‌گیری
۸ – طرح پیشنهاد
۹ – پانویس
۱۰ – منبع

طرح چند سؤال

تعداد زیادی از کتاب‌های معتبر لغت در ذیل ریشه «ربّ» و کتاب‌های تفسیر در ذیل سوره «حمد» واژه «ربّ العالمین» آورده‌اند که «ربّ» با واژه تربیت مرتبط است، علاوه بر این، برخی از کتاب‌های لغوی معتبر مانند لسان العرب و تاج العروس بعضی مشتقات واژه «تربیت» مانند «ربّب»، «تَرَبَّب»، «ربّی» و «تربّی» را به رغم این که از دو ریشه متفاوت «ربب» و «ربو» هستند. در کنار هم ذکر کرده‌اند.
با توجه به این که شکل فعلی واژه «تربیت» از ریشه «ربو» است و قرآن بدون تردید، آخرین و کامل‌ترین کتاب تربیتی الهی است، ولی با این وجود مشتقات تربیت از ریشه «ربّ» و «ربب» بیش‌تر از ریشه «ربو» در قرآن به کار رفته‌اند.
مشاهده واقعیت‌های مذکور باعث کنجکاوی و ایجاد پرسش‌های ذیل می‌گردد:
اولاً، آیا بین واژه «ربّ» و ریشه «ربب» و کلمه تربیت از ریشه «ربو» هم‌گرایی و هم‌خوانی معنایی وجود دارد؟ ثانیا، بر فرض وجود رابطه معنایی بین آن دو، آیا منشا این رابطه، رابطه لغوی و لفظی بین آن‌هاست؛ اگر منشا رابطه معنایی یاد شده وجود رابطه لغوی و لفظی است، چگونه می‌توان هم‌گرایی و هم‌خوانی رابطه لغوی و لفظی دو واژه ربّ و تربیت را تبیین نمود؟
ثالثا، کدام یک از مشتقات واژه عربی «تربیت» در قرآن به عنوان یک کتاب تربیتی، که به زبان عربی مبین نازل شده است، به‌کار رفته و این مشتقات بیش‌تر از کدام ریشه لفظی هستند؟ و چرا؟ چون معمولاً هر کاوشی در پی پاسخ‌گویی به سؤال‌های پژوهشی مشخصی است، این‌ها نیز برخی از مهم‌ترین پرسش‌هایی هستند که مقاله حاضر تلاش نموده است به آن‌ها پاسخ دهد.

ریشه لغوی تربیت

از کتاب‌های لغت اصیل و معتبر، استفاده می‌شود که واژه «تربیت» با دو ماده لغوی «ربو» و «ربب» مرتبط است.
کلمه تربیت مصدر باب تفعیل است که به دلیل معتل و ناقص بودن ریشه لغوی آن، مصدرش همانند «تزکیه» بر وزن «تفعله» آمده است، «ربّی یربی تربیه» مانند «زکّی یزکّی تزکیه».
گرچه بسیاری از کتاب‌های تعلیم و تربیت هنگام بحث از ریشه واژه «تربیت» آن را از ماده «ربو» ذکر می‌کنند، ولی نویسنده عرب‌زبان کتاب النظام التربوی فی الاسلام با استناد به برخی کتاب‌های لغوی معتبر، تصریح کرده است: تربیت در لغت، از ماده «ربب» است، «التربیه فی اللغه ماخوذه من ربّ ولده و الصبی یربّه».

[۱] شریف قریشی، باقر، النظام التربوی فی الاسلام، ص۴۱.

دیدگاه علما

با مراجعه اجمالی به کلمات لغویان آشکار می‌گردد که واژه «تربیت» دارای دو ریشه لغوی «ربو» و «ربب» است. ولی به دلیل آن که هر کلمه‌ای نمی‌تواند بیش از یک ریشه لغوی اصلی داشته باشد، پرسش مهم این است که کدام یک از دو ریشه مذکور اوّلی و اصلی و کدام یک ثانوی و فرعی است؟ در پاسخ به این پرسش، دیدگاه لغویان متفاوت است. که در ذیل دو دیدگاه مهم و متضاد و قابل بحث و بررسی در بین کلمات لغویان به طور اختصار اشاره می‌شود:

دیدگاه اول

قول افرادی مانند راغب در مفردات است که گفته: «الربّ فی الاصل التربیه…، ربیّت الولد من هذا (ربو)، قیل: اصله من المضاعف فقلب تخفیفا.»

[۲] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالتعارف، ماده «ربب» و «ربو»، تحقیق ندیم مرعشی، دارالکاتب العربی.

از ظاهر کلام راغب استفاده می‌شود «تربیت» از ربو مشتق شده است، نه از «ربب» مضاعف («مضاعف» کلمه‌ای است که حروف عین الفعل و لام الفعل یا فاء الفعل و عین الفعل آن همجنس و همانند باشند.) مانند: ربب، مدد، سدد، ددن.

[۳] طباطبایی، محمدرضا، صرف ساده، قم، دارالعلم، ۱۳۶۱، ص۲۰.

بنابراین، از نظر ایشان «ربو» ریشه اصلی و اوّلی واژه تربیت است.

دیدگاه دوم

قول افرادی مانند ابن منظور در لسان العرب است که آورده: «تَرَبَّبَهُ وَارْتَبَّهُ و ربّاه تربیه علی تحویل التضعیف و تربّاه علی تحویل التضعیف ایضا.»

[۴] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۴۱۶، ماده «ربب».

علاوه بر ابن منظور، زبیدی در تاج العروس نقل کرده است: «ربّ الولد والصبی یربّه ربّاه … کربّبه تربیبا… و ربّاه تربیهً علی تحویل التضعیف.»

[۵] زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، لبنان، دار مکتبه الحیاه، ماده «ربب».

از کلام ابن منظور و زبیدی که گفته‌اند «ربّاه تربیه علی تحویل التضعیف» استفاده می‌شود «ربّی» در اصل «ربّب» و مضاعف بوده که به دلیل ایجاد سهولت در تلفظ و تخفیف حرف باء دوم تحویل و تبدیل به حرف عله یاء شده و در نهایت، مصدر آن به دلیل معتل (کلمه‌ای را که یک یا چند حرف اصلی آن حرف علّه (الف. واو. یاء) باشد «معتل» می‌نامند.

[۶] طباطبایی، محمدرضا، صرف ساده، ص۱۹.

) بودن فعل «ربّی» بر وزن تفعله آمده است. (ربّب ربّی یربّی تربیه) بر خلاف سخن راغب، از کلام ابن منظور و زبیدی استفاد می‌شود. «ربب» ریشه اصلی و اوّلی و «ربو» ریشه فرعی و ثانوی «تربیت» است.
به نظر می‌رسد از دو دیدگاه مذکور، دیدگاه دوم صحیح و قابل دفاع علمی است؛ زیرا تبدیل یکی از حروف کلمه مضاعف به حرف علّه در علم صرف براساس قاعده و قانون است و از این رو، در زبان عربی دارای شواهد متعددی است.
سیوطی، یکی از دانشمندان ادبیات عرب، در کتاب المزهر می‌نویسد: یکی از انواع ابدال و تبدیل حروف به یکدیگر ابدال در برخی کلمات مضاعف است. ابوعبید گفته است که عرب حروف مضاعف را به یاء تبدیل می‌کند که از جمله آن‌ها کلمه «دسّا» در قول خداوند تبارک و تعالی «و قد خاب من دَسّها؛

[۷] شمس/سوره۹۱، آیه۱۰.

» است. «دسّا» از «دَسَّس» مشتق شده است. الابدال فی المضاعف. و من المضاعف قال ابو عبیده: العرب تقلب حروف المضاعف الی الیاء، و منه قوله تعالی، و قد خاب من دسّاها.» هو من دسّست.

[۸] سیوطی، جلال‌الدین، المزهر فی علوم اللغه و انواعها، دارالفکر، ج۱، ص۳۶۱.

علامه طباطبایی نیز در ذیل آیه شریفه مذکور تصریح کرده است: اصل «دسی» از «دسّ» است که یکی از سین‌های مضاعف آن تبدیل به حرف علّه یاء شده است. و الدسی: و هو الدسّ بقلب احدی السنین یاء.

[۹] طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، الطبعه الثانیه، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق، ج۲۰، ص۲۹۸، ذیل سوره شمس، آیه ۱۰.

عزالدین زنجانی صاحب کتاب تصریف نیز گفته است: همانا کلمه مضاعف به کلمات معتل ملحق می‌گردد؛ چون حرف تضعیف آن دچار ابدال و تغییر می‌شود؛ مانند «املیت» که در اصل «امللت» است.«انما اُلحِق المضاعف بالمعتلات. لانّ حرف التضعیف یلحقه الابدال کقولهم “املیت” بمعنی “امللت”.» از نویسندگان جامع المقدّمات.

[۱۰] زنجانی، عزالدین، التصریف، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۹، ص۶۰.

راغب نیز در مفردات آورده است که اصل «املیت»، «امللت» بوده است که به دلیل تخفیف و سهولت در تلفظ، لام دوم آن به حرف یاء قلب و تبدیل شده است. «اصل “املیت”، “امللت” فقلب تخفیفا.».

[۱۱] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، ماده «ملی».

علاوه بر این، شواهد و موارد دیگری نیز در زبان عربی می‌توان پیدا نمود؛ مثل «صدّ» که مراحل تحویل لغوی آن چنین است: صدّ صدّد صدّی تصدیه. برای «تربَّب» از باب تفعّل، که ابن منظور گفته حرف دوم مضاعف آن به حرف عله تبدیل شده و در نتیجه «تربّی» گشته است، نیز می‌توان به «تظنّن» مثال زد که به «تظنّی» تحویل می‌گردد. همچنین ابن منظور در لسان العرب، ذیل ماده «ظن» تصریح کرده است: «تظنیّت» در اصل، «تظنّنت» بوده که در اثر کثرت نون‌ها و سنگینی تلفظ، یکی از حرف‌های مضاعف آن به یاء تبدیل شده است.

[۱۲] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۱۳، ص۲۷۳، ماده «ظنّ».

حاصل این که قاعده صرفی فوق و شواهد متعدد یاد شده دلایل روشن و واضحی بر صحّت دیدگاه دوم هستند که «ربب» ریشه اصلی و اوّلی «تربیت» و «ربو» ریشه فرعی و ثانوی آن است.

دیدگاه تفصیلی

به نظر می‌رسد افرادی که «ربو» را به عنوان ریشه واژه تربیت ذکر می‌کنند. ریشه فرعی و ثانوی آن را ملاک قرار می‌دهند، ولی افرادی که «ربب» را به عنوان ریشه «تربیت» ذکر کرده‌اند، ریشه اصلی و اولی آن قبل از حدوث تغییرات در آن را مورد توجه قرار داده‌اند. به نظر می‌رسد بتوان برای یک واژه، بخصوص واژه‌هایی که در اثر جاری شدن برخی قواعد ادبی در حروف آن‌ها تغییراتی رخ می‌دهد، قایل به تعدد ریشه لغوی شد که از جمله آن‌ها، می‌توان واژه تربیت را ذکر کرد که دارای ریشه اوّلی «ربب» و ریشه ثانوی «ربو» است. قایل شدن به دو ریشه اولی (ربب) و ریشه ثانویی (ربو) برای «تربیت» در حقیقت، به منزله دیدگاه تفصیلی در مساله است که آشتی دهنده دو دیدگاه مذکور و مبیّن وجه جمعی بین آن دو است.

کشف ریشه تربیت از قرآن

گرچه قرآن کتاب لغت نیست و ما نیز نخست برای بررسی ریشه لغوی «تربیت» به سراغ کتاب‌های لغت رفتیم و کلمات آن‌ها را بررسی نمودیم، ولی با توجه به این که زبان قرآن زبان عربی مبین است. «و هذا لسان عربی مبین؛

[۱۳] نحل/سوره۱۶، آیه۱۰۳.

» و در کتاب‌های علوم قرآن، یکی از برجسته‌ترین وجوه اعجاز قرآن را «اعجاز ادبی» آن ذکر می‌کنند، حال پرسش مهم این است که آیا برای کشف ریشه لغوی «تربیت» و معنای آن می‌توان از قرآن کمک گرفت یا نه؟
پاسخ به پرسش مزبور مثبت است؛ زیرا:
اولاً، ما معتقدیم قرآن معجزه جاوید پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای هدایت و تربیت انسان است و اعجاز آن در ابعاد ادبی مثل فصاحت و بلاغت و انتخاب لغات و واژه‌های مناسب برای بیان مقاصد خویش امری مسلّم و غیرقابل تردید است، به‌گونه‌ای که ادبای سرآمد عصر نزول قرآن نیز به اعجاز آن در ابعاد ادبی‌اش شهادت داده‌اند.

[۱۴] سعیدی روشن، محمدباقر، علوم قرآن، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۷، ص۱۰۴-۱۰۵.

ثانیا، قرآن خود منشا و اساس پیدایش علوم گوناگون و از جمله علم لغت بوده است. آیت‌اللّه حسن‌زاده آملی در این زمینه فرموده‌اند: «چون قرآن به میان آمد، از هر علم دری به روی جهانیان بگشود… دانشمندان سر تسلیم به پیش او نهادند و اهتمام تمام در فراگرفتن قرآن و دانستن الفاظ و معانی آن داشتند، تا کم کم علم قرائت پیش آمد وبرای حفظ ترکیب جمله‌ها و خطای در اعراب و بناء و صحت و اعتلال، کتبی در نحو و صرف نوشتند و برای دانستن معانی قرآن احتیاج به لغت و… پیدا شد.»

[۱۵] حسن‌زاده آملی، حسن، المحقق الطباطبایی فی ذکراه السنویه الاولی، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷، ج۳، ص۱۳۲۷ مقاله «تدوین لغت عرب.

مشتقات واژه تربیت در قرآن و ادعیه

بنابراین پرواضح است کتابی آسمانی مانند قرآن، که خود منشا پیدایش علم لغت بوده و رسالت اصلی و اساسی آن نیز بر تربیت انسان است، حتما می‌تواند در ریشه‌یابی الفاظ و معانی واژه‌های زبان عربی و بخصوص واژه عربی «تربیت» به ما کمک کند. با توجه به مطالب مزبور، اکنون به ریشه‌یابی مشتقات واژه «تربیت» در قرآن می‌پردازیم:

از ریشه ربو در قرآن

با مراجعه به قرآن، به خوبی آشکار می‌گردد واژه «تربیت» و مشتقات آن از ریشه ثانوی و فرعی «ربو» چندان مورد توجه قرار نگرفته‌اند. در ذیل، مشتقات واژه «تربیت» از ریشه «ربو» در رابطه با انسان را، که در دو آیه به کار رفته‌اند، بررسی می‌کنیم:
۱. «و قل ربّ ارحمهما کما ربیّانی صغیرا؛

[۱۶] اسراء/سوره۱۷، آیه۲۹.

و بگو: پروردگارا، به پدر و مادرم، که مرا در کودکی و خردسالی بزرگ کردند، رحم کن». کلمه صغیر در آیه مزبور، به معنای کوچک در مقابل کلمه کبیر به معنای بزرگ است. به قرینه کلمه «صغیر» در آیه شریفه، مراد از «ربیّانی» (برخلاف واژه «ربّ» در آیه مورد بحث، که از ریشه «ربب» است، واژه «ربیّانی» از ریشه «ربو» و صیغه دوم فعل ماضی از باب تفعیل همراه با ضمیر متکلّم است.) (ربیّا+ نی.) بزرگ کردن و رشد و نمو جسمانی فرزند از سوی پدر و مادر است؛
۲. «الم نربّک فینا ولیدا و لبثت فینا من عمرک سنین؛

[۱۷] شعراء/سوره۲۶، آیه۱۸.

آیا ما تو را در کودکی بزرگ نکردیم، در حالی که چندین سال از عمرت را در بین ما سپری کردی؟»
هنگامی که حضرت موسی (علیه‌السّلام) به پیامبری رسید و در برابر فرعون قیام کرد، فرعون او را شناخت و خطاب به او عبارت فوق را بیان کرد. در این آیه نیز به قرینه لفظ «ولید»، که به معنای «طفل تازه تولد یافته» می‌باشد، «الولید: الصبی المولود.

[۱۸] فیومی المقری، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، المکتبه العلمیه، ماده «ولد».

مراد فرعون آن است که‌ ای موسی، تو طفلی در معرض هلاکت بودی و ما تو را از آب گرفتیم و بزرگ کردیم. روشن است که مقصود فرعون از واژه «الم نربّک» کمال روحی و دینی و اخلاقی حضرت موسی (علیه‌السّلام) نمی‌تواند باشد. فرعون فاقد کمال روحی و تربیت الهی و اخلاقی، چگونه می‌تواند منشا کمال روحی و تهذیب اخلاقی و دینی حضرت موسی (علیه‌السّلام) گردد. کسی که خود از هدایت و تربیت برخوردار نیست، چگونه می‌تواند دیگران را هدایت و تربیت روحی کند؟ «افمن یهدی الی الحق احقّ ان یتّبع امّن لا یهدی الاّ ان یهدّی؛

[۱۹] یونس/سوره۱۰، آیه۳۵.

آیا آن که خلق را به راه حق رهبری می‌کند سزاوارتر به پیروی است، یا آن که هدایت نمی‌کند، مگر این که خود هدایت شود؟» حاصل این که با توجه به قراین و شواهد فوق، کلمه «تربیت» از ریشه ثانوی «ربو» در مورد انسان به معنای «تربیت بدنی و رشد و نمو جسمانی مترّبی» است.

از ریشه ربو در ادعیه

پس از این بررسی قرآنی، اکنون نگاهی اجمالی به مقدار کاربرد مشتقات واژه «تربیت» از ریشه «ربو» در ادعیه معصومان (علیهم‌السلام)، که «قرآن صاعد» نام گرفته‌اند، خواهیم داشت.
۱. «الهی ربّیتنی فی نعمک و احسانک صغیرا و نوّهت باسمی کبیرا»؛

[۲۰] قمی، عباس، مفاتیح الجنان، تهران، انتشارات علمی، دعای ابوحمزه ثمالی.

خدایا، مرا در نعمت‌ها و احسان‌هایت در هنگام کوچکی و خردسالی، بزرگ و تربیت کردی و در هنگام بزرگی نیز اسم مرا به عظمت یاد نمودی.
۲. «ربّ لی صغیرهم»؛

[۲۱] امام سجاد علیه‌السلام، صحیفه سجادیه،دعای ۲۵ (دعا برای فرزندان فقره دوم دعا).

توجه شود که ربّ در این دعا، از ریشه «ربب» نیست، بلکه فعل امر از ریشه «ربو» است. (خدایا) فرزندان کوچک را برای من تربیت و بزرگ کن.
۳. «اللّهمَّ انَّک خلقتنی سویّا و ربیّتنی صغیرا»؛

[۲۲] امام سجاد علیه‌السلام، صحیفه سجادیه، دعای شماره ۵۰ (دعا از خوف خدا).

‌ای خدا، تو مرا به طور متعادل خلق کردی و در زمان خردسالی تربیت و بزرگ نمودی.
از شواهد صریح مزبور، آشکار می‌گردد که در ادعیه نیز همانند قرآن، به خاطر وجود قراین لفظی مثل کلمه «صغیر»، «تربیت» از ریشه «ربو» به معنای زیادت و افزایش جسمانی و بزرگ کردن متربّی است، البته روشن است که لزومی ندارد در همه موارد کلمه صغیر در کنار مشتقات «ربو» موجود باشد تا افاده کننده معنای مذکور باشد بلکه ممکن است قرینه‌های لبی و لفظی دیگری در صدر و یا ذیل کلام وجود داشته باشند.

از ریشه ربب در قرآن

برخلاف واژه «تربیت» و مشتقات آن از ریشه ثانوی و فرعی «ربو» که در متون اسلامی مثل قرآن و ادعیه به طور محدود استعمال شده‌اند، واژه «تربیت» از ریشه اصلی و اوّلی «ربب» و مشتقات آن مانند «ربّ»، «ربوبیت»، «مربوب» در قرآن و ادعیه به طور فراوان به کار رفته است؛ به‌گونه‌ای که مشتقات این واژه از ریشه «ربب» بخصوص کلمه «ربّ» از نظر کثرت استعمال در قرآن و ادعیه کم نظیر است. (در مجموع، کلمه «ربّ» به شکل‌های گوناگون مضاف و غیرمضاف قریب۹۸۷ مرتبه در قرآن به کار رفته است.

[۲۳] عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قم، اسماعیلیان، ماده «رب».

) کثرت استعمال مشتقات ریشه «ربب» به حدّی است که کم‌تر آیه و جمله‌ای از ادعیه را می‌توان یافت که یکی از مشتقات «ربّ» در آن به کار نرفته باشد. در قرآن، علاوه بر واژه «ربّ»، برخی دیگر از مشتقات ماده «ربب» مثل «ربیّون» و «ربّانیون»، که مرتبط با مباحث تربیتی و در اصطلاح، به معنای مربیان و متربیّان است نیز به کار رفته است.
به دلیل آن که دو رکن اساسی تربیت استاد و شاگرد یا مربّی و متربّی هستند، برخی آیات مربوط به این دو واژه ذکر می‌شود: «و کایّن من نبیٍّ قاتل معه ربّیون کثیرٌ فما وهنوا لما اصابهم فی سبیل الله و ما ضعفواومااستکانوا و اللّه یحبُّ الصابرین؛

[۲۴] آل عمران/سوره۳، آیه۱۴۶.

چه بسیار پیامبرانی که مردان الهی فراوانی به همراه آنان جنگ کردند. آن‌ها هیچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان می‌رسید، سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند) و خداوند صابران را دوست دارد».
«رِبیّون» در آیه مزبور جمع «رِبّی» است و «ربّی» در اصل، از واژه رِبّه» بر وزن «فِعله» مصدر نوعی است که با اضافه شدن یاء نسبت، تاء آن حذف شده است. «ربیّون» در اصطلاح تربیتی، به معنای متربیّان و شاگردانی است که تحت نوع خاصی از تربیت الهی انبیاء (علیهم‌السّلام) قرار گرفته‌اند.

[۲۵] مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، موسسه الطباعه والنشر، وزاره الثقافه الاسلامی، ۱۴۱۶، واژه «ربّ».

«انّا انزلنا التوریه فیها هدیً و نور یحکم بها النبیّون الذین اسلموا للذّین‌ هادوا و الربانیّون و الاحبار بما استحفظوا من کتاب الله و کانوا علیه شهداء؛

[۲۶] مائده/سوره۵، آیه۴۴.

ما تورات را نازل کردیم، در حالی که در آن، هدایت و نور بود و پیامبران که در برابر فرمان خدا تسلیم بودند، با آن برای یهود حکم می‌کردند و همچنین علما و دانشمندان با این کتاب که به آن‌ها سپرده شده و بر آن گواه بودند، داوری می‌نمودند».
«ربّانیون» در این آیه، جمع «ربّانی» است. واژه «ربّانی» منسوب به «ربّان» است، و او کسی است که وظیفه‌اش تربیت ثابت و بادوام است و در اصطلاح تربیتی «ربّانی» به معنای مربّی است. و «ربّانی» به همین معنا در حدیثی از امیرمؤمنان امام علی (علیه‌السّلام) به کار رفته است؛ آن جا که فرموده‌اند: «انا ربّانیّ هذه الامّه»؛

[۲۷] راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، واژه «ربّ».

من مربّی این امّت (امت اسلام) هستم. و چون استاد و مربّی نسبت به متربّی باید از مراتب بالاتری از تربیت برخوردار باشد تا بتواند در او اثر بگذارد، از این رو، انتساب به «ربّ» در واژه «ربّانی» به دلیل اضافه شدن الف و نون در آن شدیدتر است.

[۲۸] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ماده «ربّ».

[۲۹] ابن میثم بحرانی، کمال‌الدین، شرح نهج البلاغه، بیروت، دارالعالم الاسلامی، ج۵، ص۳۲۵.

از ریشه ربب در ادعیه

علاوه بر قرآن، همان‌گونه که گفته شد در ادعیه نیز مشتقات واژه «تربیت» از ریشه «ربب» فراوان آمده است که به چند نمونه آن اشاره می‌گردد:
امام علی (علیه‌السّلام) در دعای شریف کمیل، که یکی از گنجینه‌ها و معادن تربیت اسلامی و قرآنی است، فراوان واژه «ربّ» و مشتقات آن را به کار برده‌اند: «یا الهی و سیّدی و ربّی، اتراک معذّبی بنارک بعد توحیدکَ…. و بعد صدق اعترافی و دعائی خاضعا لربوبیّتک.»

[۳۰] قمی، عباس، مفاتیح الجنان، «دعای کمیل».

امام سجاد (علیه‌السّلام) در صحیفه سجادیه، که مظهر بارز قرآن صاعد و به «اخت القرآن» مشهور می‌باشد و معارف تربیتی آن به منزله معادن تربیت و انسان‌سازی است نیز فراوان واژه «تربیت» از ریشه «ربب» و مشتقات آن را به کار برده‌اند. برای نمونه، در دعای امام سجاد (علیه‌السّلام) درباره پناه بردن به خداوند از شر شیطان آمده است: «اللّهمَّ و اعمم بذلک (الاستعاذه من الشیطان) من شهد لک بالربّوبیه… و استظهر بک علیه فی معرفه العلوم الربّانیه.»

[۳۱] امام سجاد علیه‌السلام، صحیفه سجادیه، دعای ۱۷.

[۳۲] امام سجاد علیه‌السلام، صحیفه سجادیه، دعای ۲۱.

همچنین در دعای دیگری از آن حضرت آمده است: «لا یجیرُ یا الهی الاّ ربّ علی مربوبٍ.»

[۳۳] امام سجاد علیه‌السلام، صحیفه سجادیه، دعای ۱۷.

کتاب‌های لغت و تفسیر، که برای «ربّ» معانی متعددی نقل کرده‌اند. در این مطلب که آیا «ربّ» مصدر است یا صفت مشبهّه یا اسم فاعل، دیدگاه‌های متفاوتی دارند. بدین دلیل برخی آن را به صورت مصدری و برخی دیگر به صورت صفت معنا کرده‌اند. البته دیدگاه مشهور این است که ربّ مصدر است.

پیامد دو ریشه لفظی در معنای تربیت

پس از بحث درباره ریشه لفظی «تربیت» در لغت و قرآن، مناسب است به اختصار، به معنای «ربّ» (کتاب های لغت و تفسیر، که برای «ربّ» معانی متعددی نقل کرده‌اند. در این مطلب که آیا «ربّ» مصدر است یا صفت مشبهّه یا اسم فاعل، دیدگاه های متفاوتی دارند. بدین دلیل برخی آن را به صورت مصدری و برخی دیگر به صورت صفت معنا کرده اند. البته دیدگاه مشهور این است که ربّ مصدر است.) در کتاب‌های لغت و تفسیر قرآن نیز اشاره گردد:
اصلاح و مصلح،

[۳۴] ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد‌هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴.

[۳۵] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ماده «ربّ».

[۳۶] جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصحاح اللغه، و صحاح العربیه، الطبعه الثانیه، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۳۹۹، ذیل ماده «ربّ».

[۳۷] آلوسی بغدادی، سیدمحمود، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵، ذیل ربّ العالمین «در سوره حمد».

خالق،

[۳۸] ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد‌هارون، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴.

[۳۹] آلوسی بغدادی، سیدمحمود، تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵، ذیل ربّ العالمین «در سوره حمد.

حفظ و مراعات،

[۴۰] ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ماده «ربّ».

[۴۱] ابن اثیر، محمد، النهایه فی غریب الحدیث والاثر، تحقیق طاهراحمد الزادی و محمود احمد الطنامی، چ چهارم، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷، ذیل ماده «ربّ».

حضانت

[۴۲] الفراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دارالهجره، ۱۴۰۵، ماده «ربّ.

تتمیم و