توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت دیوان‌سالاری عهد امویان دارای ۸۸ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت دیوان‌سالاری عهد امویان،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت دیوان‌سالاری عهد امویان :

پاورپوینت دیوان‌سالاری عهد امویان

دیوان مکانی برای حفظ حقوق سلطنت از قبیل اموال و نیز ثبت و ضبط حقوق کسانی است که بدین امور می‌پردازند.

[۱] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، ص۲۹۷، بیروت، دارالکتب العلمیه.

فهرست مندرجات

۱ – تعریف
۲ – اولین دیوان
۳ – وظایف اصلی دیوان
۴ – اسوه حکومت پادشاهی
۵ – سازمان اداری امویان
۵.۱ – دیوان خراج
۵.۱.۱ – جایگاه دیوان خراج
۵.۱.۲ – برگردان دیوان به عربی
۵.۱.۳ – جایگاه دیوان مرکزی
۵.۲ – دیوان ارتش
۵.۲.۱ – دلیل ثبت دیوان
۵.۲.۲ – کار اصلی دیوان
۵.۳ – دیوان خاتم
۵.۳.۱ – وظایف نویسندگان دیوان
۵.۳.۲ – اقوال تاریخ‌نویسان
۵.۴ – دیوان برید
۵.۴.۱ – وظایف مهم دیوان
۵.۴.۲ – دلیل گسترش دیوان
۵.۵ – دیوان انشاء
۵.۶ – دیوان مستغلات
۵.۷ – دیوان نفقات
۶ – پانویس
۷ – منبع

تعریف

در تعریفی دیگر دیوان فقط دفتر ثبت و ضبط مخارج، آمار سپاهیان و مصارف اموال نیست، بلکه کتاب ضوابط و مقررات و آیین نامه‌های حکومتی نیز بوده است.

[۲] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۲، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

اولین دیوان

نخستین و تنها دیوان رسمی در میان اعراب پس از اسلام در عصر خلیفه دوم و در مرکز حکومت اسلامی (مدینه) تاسیس شد.

[۳] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۲-۳۰۳، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

[۴] ابن سعد، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۲۱۴، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.

[۵] ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ص۸۸، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، ط الاولی، ۱۴۱۸.

هر چند برخی چون قلقشندی نخستین دیوان اسلامی را دیوان انشاء و در عصر رسالت دانسته‌اند، که شامل مکاتبات پیامبر ‌(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با امراء و فرماندهان سریه‌ها و پادشاهان معاصر بوده است.

[۶] قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، ج۱، ص۱۲۳، تصحیح محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.

وظایف اصلی دیوان

بر اساس روایاتی که درباره‌ی دیوان عمر نقل شده، می‌توان وظایف اصلی دیوان رسمی را، ثبت درآمدها و مصارف و مخارج بیت المال مسلمانان و نیز تعیین سهم مجاهدان از غنایم جنگی و دیگر درآمدها محسوب کرد، زیرا همه مردم در آن دوره سپاهی بودند.

[۷] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، ص۲۴۹، بیروت، دارالکتب العلمیه.

[۸] ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ص۸۸، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، ط الاولی، ۱۴۱۸.

[۹] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۳، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

اسوه حکومت پادشاهی

با استقرار نظام اموی حکومت اسلامی که پیشتر جنبه دینی داشت به تدریج به حکومت سلطنتی تبدیل شد و معاویه برای نخستین بار به تقلید از پادشاهان بساط پادشاهی گسترد و اعلام کرد که: «من نخستین پادشاه عرب هستم.»

[۱۰] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۲، بیروت، دار صادر.

او به تقلید از نظام دیوانی ایران و روم، تغییرات عمده‌ای در نظام اداری دولت اسلامی ایجاد کرد و دیوان‌های چندی متناسب با اهداف خود در جامعه اسلامی پدید آورد. از این رو برخی معاویه را نخستین سازمان‌دهنده‌ی نظام بوروکراسی عرب دانسته‌اند.

[۱۱] دنت، دانیل، مالیات سرانه، ص۶۵، ترجمه محمد علی موحد، تهران، انتشارات خوارزمی، ۱۳۵۸ش.

دیوان‌های عراق و ایران به دست ایرانیان و به زبان فارسی، دیوان‌های شام به وسیله‌ی رومیان به زبان رومی،

[۱۲] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۳، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

دیوان‌های مصر توسط قبطیان و به زبان قبطی اداره می‌شد.

[۱۳] کتانی، عبد الحی، نظام الحکومه النبویه، ج۱، ص۲۰۲، بیروت، دار الارقم بن ابی الارقم، چاپ دوم.

سازمان اداری امویان

بر اساس منابع تاریخی سازمان اداری امویان را می‌توان در دیوان‌های زیر خلاصه کرد.

دیوان خراج

خراج معرب «khragh» برگرفته از زبان پهلوی و به معنای مالیات بر اراضی بوده است که در عصر ساسانیان از کشاورزان گرفته می‌شده است

[۱۴] اجتهادی، ابوالقاسم، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوران اموی، ص۲۱۵ – ۲۱۷، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.

و سابقه‌ی اخذ این نوع مالیات در اسلام به روزگار خلیفه‌ی دوم و پس از فتوحات ایران بازمی‌گردد و به عنوان یکی از منابع درآمد مهم دولت اسلامی رواج یافت.

[۱۵] اجتهادی، ابوالقاسم، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوران اموی، ص۲۱۸ – ۲۲۰، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.

دیوان خراج مدینه ابتدا به صورت دیوانی لشکری شروع به کار کرد، که هم کار دیوان جیش و هم دیوان خراج را انجام می‌داد. زیرا در هیچ یک از آثار مورخین به تشکیل دیوان دیگری در مدینه که کار جبایات و خراج را بر عهده گیرد، اشاره‌ای نشده است.

[۱۶] اجتهادی، ابوالقاسم، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوران اموی، ص۱۷۲، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.

جایگاه دیوان خراج

در عصر اموی دیوان خراج از مهم‌ترین دیوان‌های موجود بود که بر جمع‌آوری درآمدها و ثبت هزینه‌ها و تمامی امور مالی نظارت داشت. از این رو خلفای بنی امیه آن را به افراد مهم و با نفوذ واگذار می‌کردند. همان‌گونه که در روزگار هشام بن عبدالملک نظارت بر دیوان خراج خراسان به نصر بن سیار واگذار شد.

[۱۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۶، ص۱۸۱، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر.

ابن خلدون از این دیوان با نام دیوان الاعمال و الجبایات یاد می‌کند.

[۱۸] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۲، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

وظیفه‌ی دیوان خراج انجام کارهای خراج‌ستانی و حفظ حقوق دولت در دخل و خرج بوده است. ماوردی از این دیوان با عنوان دیوان الاستیفاء و جبایه الاموال نام برده، می‌گوید: کار این دیوان در روزگار بنی‌امیه بنابر شیوه‌ی شام و عراق یا به همان نحو دواوین محلی انجام می‌گرفت. زیرا غیر عرب به امور خراج داناتر بودند.

[۱۹] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، ص۲۵۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.

به علاوه آن که اشتغال اعراب به فتوح فرصت در اختیار گرفتن این امور را از آنان سلب می‌کرد.

[۲۰] مقریزی، تقی الدین، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الاثار، ج۱، ص۱۷۵، بیروت، داراحیاء العلوم.

برگردان دیوان به عربی

کار این دیوان تا سال هشتاد و یک هجری بر همین منوال ادامه یافت تا این که در روزگار خلافت عبدالملک بن مروان به دلیل پیشرفت تمدن در میان مسلمانان ثبت دواوین به زبان‌های محلی مناطق مفتوحه ممنوع و به زبان عربی نگاشته شد. اولین مسلمانی که در عصر عبدالملک تمامی دیوان‌ها‌ی شام را از رومی به عربی باز گرداند، سلیمان بن سعد الخشنی اهل اردن بود که این منصب را تا روزگار عمر بن عبدالعزیز بر عهده داشت.

[۲۱] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۳، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

[۲۲] زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۳، ص۱۲۶، (۱۳۹۶م)، بیروت، دار العلم للملایین، ط الثامنه، ۱۹۸۹.

دیوان عراق نیز به دستور حجاج بن یوسف توسط صالح بن عبدالرحمن از فارسی به عربی بازگردانده شد.

[۲۳] ابن الفقیه، ابو عبدالله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی، کتاب البلدان، ص۲۵۷، تحقیق یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ط الاولی، ۱۴۱۶/۱۹۹۶.

[۲۴] زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج۳، ص۱۹۲، (۱۳۹۶م)، بیروت، دار العلم للملایین، ط الثامنه، ۱۹۸۹.

نخستین کسی که دیوان مصر را از زبان قبطی به عربی ترجمه کرد عبدالعزیز بن مروان برادر عبدالملک (خلیفه) بود که بر مصر حکومت می‌کرد.

[۲۵] کتانی، عبد الحی، نظام الحکومه النبویه، ج۱، ص۲۰۲، بیروت، دار الارقم بن ابی الارقم، چاپ دوم.

جایگاه دیوان مرکزی

دیوان‌های محلی مستقر در ممالک مفتوحه و تابعه می‌بایست هر ساله مازاد احتیاجات خود را به دیوان مرکزی ارسال می‌کردند.

[۲۶] متز، آدادم، الحضاره الاسلامیه فی قرن الرابع الهجری، ج۱، ص۱۹۱، ترجمه‌ی عبد الهادی ابوریده، قاهره، ۱۹۵۷م.

این کار از زمان معاویه مرسوم و از همین دوره کار خراج از ولایت عامه جدا شد. همان‌گونه که عمرو بن عاص اندکی از خراج مصر را نزد وی می‌فرستاد. پس از مرگ عمرو یک میلیون درهم از خراج سه میلیون دیناری مصر به سوی معاویه حمل می‌شد.

[۲۷] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۳، بیروت، دار صادر.

هم چنین معاویه مولای خود عبدالله بن دراج را نیز والی خراج عراق گردانید

[۲۸] بلاذری، ابو الحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۲۸۷، بیروت، دارالتعاریف، ۱۳۹۷ق.

[۲۹] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۱۸، بیروت، دار صادر.

و ابن آثال نصرانی را به پاداش کشتن عبدالرحمن بن خالد بن ولید بر خراج حمص گمارد.

[۳۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۲۲۷، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر.

دیوان ارتش

این دیوان، همان دیوان اصلی و مرکزی بود که نخستین بار در مدینه به اشاره هرمزان و در محرم سال بیستم هجری (روزگار عمر) تاسیس شد.

دلیل ثبت دیوان

هرمزان دید که عمر لشکریان را بدون ثبت نام آنان گسیل می‌دارد. پس به وی گفت: اگر کسی از آنان غیبت کند چگونه بدین امر پی خواهی برد؟ آنگاه هرمزان دیوانی برای ایشان ترتیب داد. آن گاه عمر به عقیل بن ابی طالب و مخرمه بن نوفل و جبیر بن مطعم که از نویسندگان قریش بودند، فرمان داد در تنظیم آن شرکت جویند و آن‌ها دیوان سپاهیان اسلامی را به ترتیب خاندان‌ها از آن که به خاندان نبوت نزدیک‌تر بود، نوشتند،

[۳۱] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، ص۲۹۸، بیروت، دارالکتب العلمیه.

[۳۲] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۰۳، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

کار اصلی دیوان

و اگر در قرابت به رسول خدا ‌(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همسان بودند، مردم را نسبت به سابقه آنان در اسلام و حضورشان در جنگ‌ها به یکدیگر ترجیح داد. عمر هم چنین برای کارکنان دیوان نیز شهریه برقرار کرد.

[۳۳] ابن سعد، محمد بن سعد، طبقات الکبری، ج۳، ص۲۲۴-۲۲۵، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط الاولی، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.

[۳۴] ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد، الاحکام السلطانیه و الولایات الدینیه، ص۲۹۹، بیروت، دارالکتب العلمیه.

کار این دیوان ثبت و ضبط اسامی سپاهیان، درآمدها و مصارف بیت‌المال و تعیین سهمیه هر یک از مردم از بیت‌المال بود، زیرا در این زمان عموم مردم عضو سپاه بودند.

دیوان خاتم

در دوره‌ی معاویه تاسیس شد و تا اواسط دولت عباسیان برقرار بود.

[۳۵] ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ص۱۱۳، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، ط الاولی، ۱۴۱۸.

نقل شده است، معاویه در نوشته‌ای صد هزار درهم برای عمرو بن زبیر قرار داد و او را برای دریافت نزد زیاد بن ابیه والی کوفه فرستاد. ولی عمرو نامه را باز کرد و صد را دویست کرد. وقتی زیاد حساب آن را نزد معاویه فرستاد، معاویه آن را انکار و از عمرو صد هزار درهم اضافه را مطالبه کرد. از آن پس معاویه دیوان خاتم را پدید آورد، «و عبدالله بن محصن حمیری را برای بستن و سربند زدن بر نامه‌ها تعیین کرد، در صورتی که تا آن وقت نامه‌ها را نمی‌بستند».

[۳۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۵، ص۳۳۰، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر.

[۳۷] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۲۸، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

وظایف نویسندگان دیوان

در دیوان خاتم گروهی از نویسندگان موظف به فرستادن نامه‌های سلطان و مهر کردن آن‌ها بوسیله علامت‌گذاری و یا از راه سربند نهادن بر آن‌ها بودند. گاه دیوان بر جایگاه نشستن نویسندگان آن اطلاق می‌شد.

[۳۸] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۳۲۸، مقدمه، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ط الثانیه، ۱۴۰۸ق.

[۳۹] ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ص۱۱۳، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، ط الاولی، ۱۴۱۸.

اقوال تاریخ‌نویسان

یعقوبی و بلاذری تاسیس این دیوان را ابتکار زیاد بن ابیه به تقلید از ایرانیان می‌دانند.

[۴۰] بلاذری، ابو الحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۴۴۶، بیروت، دارالتعاریف، ۱۳۹۷ق.

[۴۱] یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۳۴، بیروت، دار صادر.

بدون اشاره به این که در کدام دوره امارت وی بوده که البته منافاتی با پذیرش هر دو روایت ندارد. زیرا تاسیس دیوان به روایت ابن طباطبا و ابن خلدون در مرکز خلافت بوده و تاسیس آن به روایت یعقوبی و بلاذری در مرکز امارت (کوفه) بوده است. اما نامه‌های سری شخص خلیفه نه با خاتم موجود در دیوان خاتم، بلکه با خاتم خلافت، مهر می‌شد.

[۴۲] حلاق، حسان علی، تعریب النقود و الدواوین، ص۹۸، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، ۱۹۷۶م.

دیوان برید

این دیوان نخستین بار توسط معاویه

[۴۳] ابن طقطقی، محمد بن علی، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ص۱۱۳، تحقیق عبد القادر محمد مایو، بیروت، دار القلم العربی، ط الاولی، ۱۴۱۸.

به تقلید از تجارب ایرانیان در استفاده از امور پست و چاپار، برای اطلاع از امور پست و چاپار در ایران باستان.

[۴۴] بنونیست، امیل، تمدن