توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت حوزه جبل عامل دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت حوزه جبل عامل،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت حوزه جبل عامل :

حوزه علمیه جبل عامل

مجموعه‌ای از مراکز علمی ـ آموزشی شیعی در برخی شهرها و روستاهای جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم.
این مراکز، حوزه به مفهوم امروزی، که سنّت‌های آموزشی معیّن و ثابتی دارند، نبوده‌اند.
از این رو، حتی نمی‌توان این مراکز را با نمونه‌های پیشتر (مانند حوزه حلّه) یا نمونه بعدی (حوزه اصفهان) همانند دانست.
حوزه‌های جبل عامل عمومآ با وجود استادی فاضل پا می‌گرفت که طلاب به قصد تحصیل نزد او می‌رفتند و با مرگ استاد و به علت نبود استاد مبرِّز دیگری در آن‌جا، حوزه از میان می‌رفت.

فهرست مندرجات

۱ – مراد از جبل عامل
۲ – پیشینه فرهنگی
۳ – محل حوزه‌ها
۴ – حوزه جِزّین
۴.۱ – بنیان‌گذار
۴.۲ – اهداف شهید اول
۴.۲.۱ – جنبه فرهنگی
۴.۲.۲ – جنبه اجتماعی
۴.۳ – وضعیت شیعیان
۴.۴ – نتایج کار شهید اول
۵ – حوزه عَیناتا
۵.۱ – ابن حسام
۵.۱.۱ – زندگی
۵.۱.۲ – شاگردان
۵.۲ – احمد عیناتی
۵.۳ – بویهی
۵.۴ – ابن خاتون
۵.۵ – دوران شکوفایی
۵.۶ – دوره افول
۶ – حوزه کَرَک
۶.۱ – احمد بن طارق
۶.۲ – حسین بن محمد
۶.۳ – محمد بن عبدالعالی
۶.۴ – ابن عشره کسروانی
۶.۴.۱ – زندگی
۶.۴.۲ – شاگردان
۶.۵ – خاندان بنو اعرج
۶.۵.۱ – شخصیت‌ها
۶.۵.۲ – حسن بن جعفر
۷ – حوزه مَیس
۷.۱ – ابن مُفلح
۷.۱.۱ – زندگی
۷.۱.۲ – شاگردان
۷.۲ – دوره افول
۸ – حوزه مَشْغَرَه
۸.۱ – آل حر
۸.۱.۱ – اجازه علی بن عبدالعالی
۸.۱.۲ – محمد بن حسین
۸.۱.۳ – محمد بن محمد
۸.۱.۴ – عبدالسلام
۸.۱.۵ – علی بن محمد
۸.۱.۶ – اخباری‌گری
۹ – حوزه جُبَع
۹.۱ – عوامل شکل‌گیری
۹.۲ – محمد جباعی
۹.۳ – علما
۹.۴ – شهید ثانی
۹.۵ – افول
۹.۶ – تأثیرات
۱۰ – فهرست منابع
۱۱ – پانویس
۱۲ – منبع

مراد از جبل عامل

مراد از جبل عامل در این مقاله، جبل عامل فرهنگی است که نباید با جبل عامل تاریخی یکی گرفته شود.
جبل عامل هیچ‌گاه واحدی سیاسی با حد و مرز مشخص نبوده است.
این منطقه، در واقع، یک محدوده بزرگ مسکون بوده که پس از مهاجرت قبیله یمنی عامله بدان‌جا، نام نخستین آن، یعنی جبل الجلیل، به تدریج متروک شده و به جای آن جبل عامل به کار رفته است.
در عصر ممالیک و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوک (نوعی نظام تقسیم‌بندی اراضی برای گرفتن مالیات و نیز اقطاع زمین‌ها)، جبل عامل به دو شهر صور و نبطیه محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمی شیعی، که عامل پیوند بخش اصلی ساکنان جبل عامل به یکدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگی ویژه‌ای یافت و بخش‌هایی از مغرب و مرکز دشت بقاع نیز به این جغرافیای فرهنگی پیوستند و دو شهر مَشْغَره و کَرَک نیز بدان‌ها اضافه شدند.
بر مبنای این حیطه جغرافیایی بود که نخستین و مهم‌ترین کتاب تاریخی شرح حرکت‌های علمی در جبل عامل و عالمان آن، یعنی کتاب امل الآمل فی علماء جبل عامل، را شیخ حرّ عاملی تألیف کرد (برای تفصیل به این منبع رجوع کنید

[۱] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۱۹ـ۳۰، دمشق ۲۰۰۵.

).

پیشینه فرهنگی

درباره پیشینه فرهنگی پاورپوینت حوزه جبل عامل، شواهدی در دست نیست که نشان دهد وضع فرهنگی آن‌جا پیش از فعالیت‌های محمد بن مکی عاملی (متوفی ۷۸۶) معروف به شهید اول و تأسیس حوزه جزین، با وضع فرهنگی شام و تشیع شامی چه تفاوتی داشته است.
ویژگی تشیع شامی، نداشتن فرهنگ مکتوب و فقدان سنّت فکری بود؛ اما دو شهر حلب و طرابلس، به سبب ارتباط علمی با حوزه‌های بغداد و حلّه، وضع متفاوتی داشتند.
البته نباید اقدامات فردیِ برخی عالمان جبل عامل را، در طول دو قرن پیش از شهید اول، نادیده گرفت.
از جمله این عالمان، اسماعیل بن حسین عَودی جزینی (متوفی ۵۸۰)، جمال‌الدین یوسف بن حاتم مشغری (متوفی ح۶۶۴)، طومان بن احمد مناری (متوفی۷۲۸) و صالح بن مشرف طَلُّوسی (حدود اوایل قرن هشتم، نیای اعلای شهید ثانی)، از تربیت شدگان حوزه حلّه بودند.
اقدامات این افراد در هموار کردن راه برای شهید اول و تأسیس پاورپوینت حوزه جبل عامل سهم اساسی داشته است (برای شرح احوال این افراد به این منبع رجوع کنید

[۲] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۶۷ـ۷۶، دمشق ۲۰۰۵.

).
نام ابوالقاسم بن حسین بن محمد بن عَود حلبی (متوفی ۶۷۷ یا ۶۷۹)، فقیه حلبی دیگری را که به اجبار به جزین مهاجرت کرده بود، باید به این افراد افزود

[۳] احمد بن ابراهیم سبط بن عجمی، کنوزالذهب فی تاریخ حلب، ج۱، ص۳۶۲ـ۳۶۵، چاپ شوقی شعث و فالح بکّور، حلب ۱۴۱۷ـ۱۴۱۸/۱۹۹۶ـ۱۹۹۷.

که جمعی از عالمانِ نه چندان مشهور عاملی نزد وی تحصیل کردند؛ از جمله جمال‌الدین ابراهیم بن ابی الغیث بخاری (متوفی ح۷۳۶)، که نقش مهمی در شکل‌گیری اولیه پاورپوینت حوزه جبل عامل داشت، اما ظاهراً سیطره و سخت‌گیری‌های شدید ممالیک مانع فعالیت‌های جدّی و گسترده وی می‌شد.

[۴] خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۶، ص۷۹ـ۸۳، ویسبادن ۱۹۶۲.

[۵] خلیل بن ایبک صفدی، اعیان العصر و اعوان النصر، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۱۰، چاپ علی ابوزید و دیگران، دمشق ۱۴۱۸/۱۹۹۸.

[۶] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۷۸ـ۸۹، دمشق ۲۰۰۵.

پدر شهید اول، مکی بن محمد جزینی (متوفی ح۷۲۸)، نزد طومان بن احمد مناری عاملی شاگردی کرده بود و مناری خود از شاگردان ابراهیم بخاری و بخاری شاگرد ابن عود بود.

[۷] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۲۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

در نتیجه همین تلاش‌های مستمرِ تقریباً دو قرنه، پاورپوینت حوزه جبل عامل آرام آرام شکل گرفت، هر چند بخش عمده و مهم حرکت علمی در جبل عامل، حاصل کوشش‌های شهید اول است.

محل حوزه‌ها

اهمّ حوزه‌های علمی جبل عامل برای این شهرها یا روستاها پایه‌گذاری شده‌اند:

حوزه جِزّین

جِزّین، از شهرهای مرزهای شمالی منطقه جبل عامل.
حوزه علمیه این شهر را می‌توان اساس تشکیل دیگر حوزه‌های علمیه در جبل عامل دانست.

بنیان‌گذار

بنیان‌گذار حوزه جزّین، محمد بن مکی بن محمد مشهور به شهید اول است.
وی پس از تحصیلات اولیه، برای تکمیل دانش خود نزد عالمان مشهور آن عصر، مدتی در مدینه اقامت گزید و در آن‌جا بخشی از مجموعه مشهور خود را، که تاریخ کتابت آن را ۷۵۰ ذکر کرده است، تألیف کرد.

[۸] رضا مختاری، الشهیدالاوّل: حیاته و آثاره، ج۱، ص۳۹، قم ۱۳۸۴ ش.

سپس به حلّه رفت که در آن روزگار مهم‌ترین مرکز علمی شیعه بود.
حدود هفت سال در آن‌جا اقامت گزید و نزد عالمان برجسته حلّه، خاصه فخرالمحققین، تحصیل کرد و برخی از مهم‌ترین آثار فقهی (از جمله کتاب ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد را که شرح فخرالمحققین بر قواعد الاحکام علامه حلّی است) خواند و فخرالمحققین به او اجازه‌ای عام برای روایت آثار خود و تألیفات پدرش در علوم نقلی و عقلی و در فروع و اصول داد.

[۹] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۷۷۱۷۸.

شهید بار دیگر از مراکز علمی بغداد، دمشق، الخلیل، مصر، مکه و مدینه دیدن کرد و از بسیاری از عالمان این شهرها اجازه گرفت.
او شمار عالمان اهل سنّتی را که در حین سفرهایش دیده و از آن‌ها اجازه داشته، چهل تن ذکر کرده است.

[۱۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹۰.

متن چند اجازه که باقی مانده، نشان می‌دهد که وی نزد عالمان اهل سنّت فقط مجامع حدیثی اهل سنّت و برخی متون ادبی، هم‌چون الفیه ابن مالک، را قرائت کرده است.

[۱۱] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹۱۱۹۲.

[۱۲] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹۹۲۰۲.

شهید در حدود ۷۶۰ به زادگاه خود، جزّین، بازگشت.

اهداف شهید اول

بنا بر شواهدی، او (شهید اول) برای ایجاد برخی تغییرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی برنام‌های منسجم داشته است.

جنبه فرهنگی

در جنبه فرهنگی، به تربیت شاگردان توجه فراوانی نشان داد و بسیاری از آنان را که از مناطق گوناگون، هم‌چون حلب و شهرهای عراق، بودند تربیت کرد.
بعدها این شاگردان در گسترش پاورپوینت حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند.
نام ۲۹ تن از این افراد دانسته است، اما بی‌تردید شمار شاگردان شهید بیش از این بوده است.

[۱۳] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۱۵۶ـ۱۵۹، دمشق ۲۰۰۵.

[۱۴] جعفر مهاجر، الشهیدالاول: عصره، سیرته، اعماله و مابقی منها، فصل ۴، بخش ۵، (زیر چاپ).

شهید در جزّین مدرسه‌ای بنا نهاد که یکی از شاگردان او، به نام محمد بن علی بِتِدّینی (گ ۷ر)، آن را مدرسه‌ای بزرگ خوانده است.
دو تن از شاگردان شهید اول از حلّه نیز وی را در تأسیس مدرسه یاری کردند.
شهید هم‌چنین دو کتاب مهم خود، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه و ذِکرَی الشیعه فی احکام الشریعه، را به درخواست شاگردان خود نگاشت.
نسخه‌ای کهن از این کتاب باقی است که آن را یکی از شاگردان شهید در همان سالِ شهادت استاد، کتابت کرده است، که نشان می‌دهد شاگردان وی، بلافاصله بعد از فراغت استاد از نگارش، به استنساخ نگاشته‌های او می‌پرداخته‌اند.

[۱۵] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۰، ص۴۰، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

جنبه اجتماعی

در جنبه اجتماعی، شهید کوشید تغییراتی در جامعه شیعیان جبل عامل پدید آورد.
وی با پیروی از نظام وکالت، که در عصر حضور ائمه برای جمع‌آوری مالیات‌های شرعی وجود داشت، نایبانی را از میان شاگردان برگزیده خود به مناطق مختلف جبل عامل فرستاد.
وی در آثار فقهی خود از فقیه جامع الشرایط با عنوان نایب عام امام یاد کرده که ظاهرآ به معنای آن است که وی قائل به شمول دامنه اختیارات فقیه جامع الشرایط در تصدی برخی مناصب سیاسی بوده است که شیعیان، امام را متولی آن مناصب می‌دانسته‌اند.
در این اندیشه، شهید از فضای فکری عمومی حاکم بر حلّه متأثر بوده است.

[۱۶] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۳، دمشق ۲۰۰۵.

[۱۷] جعفر مهاجر، الشهیدالاول: عصره، سیرته، اعماله و مابقی منها، فصل ۷، بخش ۲، (زیر چاپ).

فعالیت‌های شهید در زمینه اجتماعی، اولین سازماندهی اجتماعی شیعیان در جبل عامل به شمار می‌رود.
تلاش‌های اجتماعی او باعث شکل‌گیری برخی فعالیت‌های سیاسی شیعیان شد.

وضعیت شیعیان

شیعیان جبل عامل ــکه پیشتر در نواحی ساحلی، از لاذقیه تا رأس ناقوره، اقامت داشتندــ به سبب حملات پی در پی صلیبیان مجبور به ترک زادگاه‌های خود شدند؛ شیعیان طرابلس به جبل لبنان و ساکنان صور به جبل عامل پناه بردند.
در دوره مملوکی نیز مهاجرت‌های اجباری ادامه یافت.
ممالیک، پس از بیرون راندن صلیبیان، دو شهر طرابلس و صور را نابود کردند تا امکان بازگشت شیعیان وجود نداشته باشد.
هم‌چنین به مناطق شیعه‌نشین جبلِ لبنان (هم‌چون کَسْرَوان، و جُبَیْل) مدام حمله می‌کردند و سعی در بیرون راندن شیعیان داشتند و در این راه حتی به کشتار شیعیان نیز دست زدند (برای کشتار شیعیان جبل لبنان توسط ممالیک در ۷۰۵ به این منابع رجوع کنید

[۱۸] احمد بن علی مَقریزی، کتاب السلوک لمعرفه دول الملوک، ج ۲، قسم ۱، چاپ محمد مصطفی زیاده، قاهره ۱۹۴۱.

[۱۹] احمد بن علی مَقریزی، ج۱، ص۱۲، کتاب السلوک لمعرفه دول الملوک، چاپ محمد مصطفی زیاده، قاهره ۱۹۴۱.

[۲۰] احمد بن علی مَقریزی، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، کتاب السلوک لمعرفه دول الملوک، چاپ محمد مصطفی زیاده، قاهره ۱۹۴۱.

[۲۱] صالح بن یحیی، تاریخ بیروت و امراء بنی الغرب، ج۱، ص۵۷ـ۵۸، بیروت ۱۹۹۰.

).
ممالیک، پس از بیرون راندن شیعیان، جمعیت‌های ترکمنان وفادار به خود را در این مناطق اسکان دادند.

نتایج کار شهید اول

این فشارها از یک سو و فعالیت‌های شهید از سوی دیگر، به حرکت گسترده شیعیان انجامید.
به گفته صالح بن یحیی،

[۲۲] صالح بن یحیی، تاریخ بیروت و امراء بنی الغرب، ج۱، ص۱۱۱، بیروت ۱۹۹۰.

شیعیان با در دست گرفتن فرمان سلطانی

[۲۳] قلقشندی، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، ج۱۳، ص۱۳ـ۲۰.

مبنی بر ممنوعیت پای‌بندی به تشیع، تظاهر به اجرای سنّت کردند، ولی در باطن در پی ترویج مذهب شیعه بودند.
احتمالا این حوادث اندکی پیش از ۷۸۴

[۲۴] صالح بن یحیی، تاریخ بیروت و امراء بنی الغرب، ج۱، ص۱۱۱، بیروت ۱۹۹۰.

رخداده، یعنی زمانی که شهید اول در اوج فعالیت‌های علمی خود بوده است.
این فرمان، نشان دهنده دامنه فعالیت‌های شیعیان است که پیش از آن نمایندگان شهید به میان آنان فرستاده شده بودند.
از پیامدهای این فعالیت‌ها، شهادت محمد بن مکی در ۷۸۶ بود، اما شاگردان فراوان وی (هم‌چون مقداد بن عبداللّه سیوری، حسن بن ایوب بن نجم‌الدین حسینی، شمس‌الدین محمد بن نجده، شمس‌الدین محمد بن ضحاک صهیونی و شمس‌الدین محمد بن مجاهد) سنّتی را که شهید بنا نهاده بود، زنده نگاه داشتند و حوزه جزین را در دیگر مناطق جبل عامل تداوم بخشیدند.

حوزه عَیناتا

عَیناتا، شهری در بلندی‌های جنوب غربی جبل عامل.
تاریخچه حوزه عیناتا با زندگانی دو خاندان برجسته شیعه این شهر پیوند دارد: بنو حسام، و آل خاتون.

ابن حسام

بنیان‌گذار حوزه عیناتا، زین‌الدین جعفر بن حسام عیناتی، از بنو حسام است.

زندگی

حرّ عاملی

[۲۵] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۴۵، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

او را از مشایخ برجسته شمرده و مجلسی

[۲۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۶۹.

از وی با تعبیر شیخ اعظم اعلم یاد کرده است.
با وجود این تعابیر، که نشان دهنده جای‌گاه بلند علمی اوست، درباره فعالیت‌ها و نگاشته‌های او اطلاع چندانی در دست نیست.
حرّ عاملی

[۲۷] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۴۵، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

گفته که وی از سید حسن بن ایوب بن نجم‌الدین حسینی، مشهور به ابن نجم‌الدین، روایت کرده است.
بنابراین، جعفر بن حسام نزد ابن نجم‌الدین، که خود شاگرد شهید اول بود، درس خوانده است.
بر اساس این اطلاعات، تاریخ تقریبی حیات او نیمه نخست قرن نهم بوده است.
وی در جزین تحصیل کرد و سپس به عیناتا بازگشت و حوزه عیناتا را تأسیس کرد.

شاگردان

از جمله شاگردان ابن حسام، برادرش زین‌الدین علی،

[۲۸] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ج۱، ص۲۳، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

جمال‌الدین احمد بن حاج علی عیناتی (متوفی ح۸۲۹)

[۲۹] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۳۴، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

[۳۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۳۹.

[۳۱] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۴۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

و علی بن محمد بن دَقْماق بودند.

[۳۲] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ج۱، ص۲۳، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

احمد عیناتی

جمال‌الدین احمد عیناتی در تثبیت حوزه عیناتا سهم مهمی داشت.
اطلاع ما درباره نقش جمال‌الدین بر اساس این نکته است که وی استاد دو تن از عالمان برجسته عاملی، به نام‌های محمد بن احمد بن محمد صَهیونی (متوفی ح۸۷۹)

[۳۳] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۳۸.

[۳۴] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۵۳.

و محمد بن علی بن محمد بن خاتون عیناتی (متوفی ح۹۰۰)،

[۳۵] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۳۴، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

[۳۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۰۲۱.

بود.

بویهی

ناصر بن ابراهیم احسایی بویهی (متوفی ۸۵۳)، از ساکنان احساء،

[۳۷] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۵، ص۲۳۲ـ۲۳۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

نیز در جوانی به جبل عامل مهاجرت کرد و تا پایان عمر در عیناتا سکونت گزید.

[۳۸] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۱۸۷، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

با توجه به تاریخ درگذشت وی، بویهی نیز احتمالا از شاگردان جمال‌الدین بوده است.
شاگردی این اشخاص نزد جمال‌الدین نشان می‌دهد که وی برجسته‌ترین فقیه عصر خود بوده است، به طوری که بویهی برای فراگیری فقه، از منطقه احساء به عیناتا مهاجرت کرد.

ابن خاتون

در میان شاگردان جمال‌الدین، شخصی که اهمیت فراوانی دارد و بعدها با کم شدن نقش خاندان بنو حسام، تأثیر مهمی در تداوم فعالیت‌های حوزه عیناتا گذاشته، شمس‌الدین محمد بن علی مشهور به ابن خاتون است (درباره خاندان ابن خاتون به این منبع رجوع کنید

[۳۹] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۷۵، دمشق ۲۰۰۵.

).
دو تن از مشهورترین شاگردان او، فرزندش ابوالعباس جمال‌الدین احمد (متوفی ح۹۷۷)

[۴۰] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۳۳، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

و علی بن عبدالعالی کَرَکی مشهور به محقق کرکی و محقق ثانی (متوفی ۹۴۰) (برای اجازه ابن خاتون به محقق ثانی به این منبع رجوع کنید

[۴۱] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۲۰۲۷.

)، در تحولات پاورپوینت حوزه جبل عامل نقش مهمی ایفا کردند.

دوران شکوفایی

در روزگار ابوالعباس احمد و فرزندش نعمت اللّه علی بن احمد (متوفی ح۹۸۸) و نوه‌اش احمد، حوزه عیناتا به اوجِ شکوه خود رسید و دو تن از برجسته‌ترین فقیهان شیعه، یعنی علی بن عبدالعالی کرکی و زین‌الدین بن علی جُبعی/ جُباعی معروف به شهید ثانی (متوفی ۹۶۶)،

[۴۲] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۳۵، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

نزد برخی از افراد خاندان ابن خاتون درس خواندند و از آنان اجازه گرفتند.
عالم و فقیه برجسته ایرانی، ملا عبداللّه بن حسین تستری (متوفی ۱۰۲۱)، به عیناتا سفر کرد و نزد نعمت اللّه علی (متوفی ح۹۸۸) مشهور به ابن خاتون و فرزندش احمد تحصیل کرد و از هر دو اجازه عام گرفت.

[۴۳] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۶، ص۸۸۹۶.

هم‌چنین فقیه برجسته عاملی، علی بن هلال کرکی مشهور به شیخ علی منشار (متوفی ۹۸۴)،

[۴۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۵، ص۱۸۶، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

از جمال‌الدین احمد بن محمد بن علی بن خاتون عیناتی روایت کرده است.

[۴۵] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۲۸۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

علی بن هلال بعدها به ایران سفر کرد و در روزگار شاه طهماسب (متوفی ۹۸۴) شیخ الاسلام اصفهان شد.

[۴۶] احمد بن حسین منشی قمی، خلاصه التواریخ، ج۱، ص۶۱۴، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۸۳ ش.

[۴۷] اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۴.

[۴۸] اسکندر منشی، ج۱، ص۱۵۶.

دوره افول

رونق حوزه عیناتا، که بیش از یک قرن به طول انجامید، با مهاجرت برخی افراد آل خاتون به ایران و هند از میان رفت.

[۴۹] جعفر مهاجر، جبل عامل بین الشهیدین: الحرکه الفکریه فی جبل عامل فی قرنین من اواسط القرن الثامن للهجره/ الرابع عشر للمیلاد حتی اواسط القرن العاشر/ السادس عشر، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۷۴، دمشق ۲۰۰۵.

حوزه کَرَک

کَرَک/ کرک نوح، واقع در مرکز جبل لبنان.

احمد بن طارق

نخستین عالمِ شناخته شده این منطقه، احمد بن طارق کرکی (متوفی ۵۹۲) است.
ذهبی

[۵۰] ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱.

از او با وصف محدّث و عالم یاد کرده و گفته که تاجری شیعه بوده است.

حسین بن محمد

اما پیش‌گامِ تأسیس حوزه کرک، حسین بن محمد بن هلال کرکی (متوفی ح۷۵۷)، شاگرد شهید اول، است.
وی با شهید در حلّه آشنا شد و نزد وی شاگردی و از او اجازه دریافت کرد (برای متن اجازه به این منبع رجوع کنید

[۵۱] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۷۴ـ۳۷۵، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

).
دانسته‌های ما درباره وی محدود به همین مطالب است.
با این حال، حوزه کرک در روزگار وی اهمیت عیناتا را نیافت.

محمد بن عبدالعالی

از دیگر عالمان کرک، محمد بن عبدالعالی کرکی (متوفی ۸۰۸)، از شاگردان شهید اول، است.

[۵۲] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۲۸۲۹.

وی مطمئناً در کرک ساکن بوده، اما از این‌که در شکل‌گیری حوزه کرک نقشی داشته است یا خیر، اطلاعی در دست نیست.

ابن عشره کسروانی

شخصیت اصلی در تحول حوزه کرک، عزالدین حسن بن یوسف مشهور به ابن عشره کسروانی (متوفی ۸۶۲) است.

زندگی

درباره وی اطلاع چندانی در دست نیست.
در ضبط نام او، در منابع اختلافاتی وجود دارد (برای نمونه به این منبع رجوع کنید

[۵۳] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ، ص ۳۶ـ۳۷، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

[۵۴] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ، ص ۳۹، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

) و صورت صحیح نام او، یعنی کسروانی، بر اساس مطلبی است که شاگرد وی، محمد بن علی جباعی/ جبعی، آورده است.

[۵۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۲۰۹ ۲۱۰.

وی نزد دو تن از شاگردان شهید، یعنی حسن بن ایوب

[۵۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۲۰۹ ۲۱۰.

و محمد بن علی بن نَجْده،

[۵۷] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

و به احتمال بسیار در جزین تحصیل کرده و پس از اتمام تحصیلات، به کرک بازگشته است، زیرا شاگردانش برای تحصیل نزد وی به کرک می‌رفته‌اند.

شاگردان

از میان شاگردان ابن عشره کسروانی، نام شش تن شناخته شده است که از میان آنان، دو تن شهرت چندانی ندارند، یکی محمد اسکاف کرکی،

[۵۸] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۲۶۴، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

[۵۹] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ج۱، ص۱۱۷، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

و دیگری محمد بن احمد بن محمد مطاری.
آقابزرگ طهرانی

[۶۰] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

در ضمن شرح حال سید حسین بن علی حسینی سبزواری نوشته که وی نسخه‌ای از کتاب الدروس شهید اول را در ۸۷۲ در کرک کتابت کرده و در اجازه‌ای که در آخر آن درج شده، مطاری استاد خود را ابن عشره معرفی کرده و گفته که پدربزرگ او، محمد بن عبدعلی بن نجده، از شاگردان شهید اول است.

[۶۱] محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه: الضیاءاللامع فی القرن التاسع، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۲، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.

دیگر شاگردان ابن عشره از عالمان و فقیهان مشهور بودند، که عبارت‌اند از: محمد بن علی جباعی (متوفی ۸۷۶)،

[۶۲] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۲۰۸.

بنیان‌گذار حوزه جُباع یا جُبَع (ادامه مقاله)؛ محمد بن محمد بن مؤذن جزینى، که در اجازه خود به علی بن عبدالعالى میسی از استاد خود، ابن عشره کسروانی، با عنوان «شیخ افضل» یاد کرده است

[۶۳] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۳۶.

محمد بن احمد صهیونی

[۶۴] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۳۸۳۹.

و علی بن هلال جزائری (متوفی ح۹۱۰)، که اصالتاً اهل منطقه جزائر در جنوب هورهای عراق بود و به کرک مهاجرت کرد و در آن‌جا نزد ابن عشره به فراگیری فقه پرداخت.
وی در اجازه‌ای، از ابن عشره با عبارت‌های بلند و توصیفاتی هم‌چون استادم، شیخ بزرگوار، عالم، و فاضل کامل یاد کرده است.

[۶۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۳۱.

علی بن هلال بخش اعظمی از عمر خود را در کرک به سر برد و به تعبیر شاگرد نامورش، علی بن عبدالعالی کرکی، شیخ و بزرگ بلامنازع امامیه در روزگار خویش بود.

[۶۶] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۷۰.

ابن عشره در ۸۲۶ در کرک درگذشت.

[۶۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۲۰۹ ۲۱۰.

خاندان بنو اعرج

نکته مهم دیگر درباره حوزه کرک، اقامت خاندان سادات بنو اعرج در آن‌جاست که تا زمان مهاجرت به ایران، جای‌گاه و اهمیت ویژه‌ای در کرک داشتند و بر خلاف آل خاتون، در ایران نیز مقام ممتازی به دست آوردند.

شخصیت‌ها

حسن بن ایوب مشهور به ابن نجم‌الدین (از شاگردان شهید اول و از استادان جعفر بن حسام عیناتی و ابن عشره کسروانی)، فرزندش جعفر

[۶۸] حسن صدر، تکمله امل الآمل، ج۱، ص۷۱، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.

و نواده‌اش بدرالدین حسن بن جعفر کرکی (متوفی ۹۳۳)، از شخصیت‌های شناخته شده خاندان بنو اعرج‌اند.

حسن بن جعفر

حسن بن جعفر نخستین فرد این خاندان است که در کرک اقامت گزید.

[۶۹] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۵۶، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

از محضر درس او در کرک، کسانی چون شیخ علی منشار و شهید ثانی

[۷۰] محمد بن علی عودی جزینی، رساله بغیه المرید فی الکشف عن احوال الشهید، ج۱، ص۱۵۹، در علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج ۲، قم ۱۳۹۸.

که جملگی از عالمان مشهور دوران خود بودند، استفاده کردند.
اطلاعات جامعی درباره حسن بن جعفر کرکی در دست است.
پس از شهید اول، وی نخستین استاد پاورپوینت حوزه جبل عامل است که درباره تألیفاتش دانسته‌های کاملی در دست داریم که برای شناخت فضای فکری و دانش‌های مورد توجه در حوزه کرک سودمند است.
از نوشته‌های اوست: الطیبه الجزریه فی القراءات العشر، در شرح کتاب طَیْبه النشْرفی القراءات العشر، از محمد بن محمد جزری؛ العمده الجلیّه فی الاصول الفقهیه، در اصول فقه؛ المحجه البیضاء و الحجه الغراء، که در آن به مباحثی درباره فروع شریعت و حدیث و تفسیر پرداخته است؛ و مقنع الطلاب فیما یتعلق بکلام الأعراب، در دانش نحو و تصریف و معانی و بیان.
از این کتاب‌ها تاکنون نسخه‌ای شناخته نشده است.

[۷۱] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۵۱.

[۷۲] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۱، ص۱۶۶ـ۱۶۷، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

وی، دختر محقق کرکی را به همسری گرفت و فرزندش سید حسین نخستین فرد از خاندان سادات بنو اعرج بود که به ایران مهاجرت کرد و در آن‌جا به مقامات بلندی دست یافت و بعدها فرزندانش در تمام دوره صفویه مناصب مهمی داشتند.

[۷۳] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۶۳، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ۱۳۵۹ ش.

حوزه مَیس

مَیس، روستایی در بلندی‌های جنوبی جبل عامل که بر دشت‌های حوله مشرف است.

ابن مُفلح

شخصیت محوری در شکل‌گیری حوزه میس، علی بن عبدالعالی میسی مشهور به ابن مُفلح (متوفی ۹۳۸) است.

زندگی

به طور کلی، او در تحولات فرهنگی جبل عامل سهم بزرگی داشته است.
میسی نزد محمد بن محمد مشهور به ابن مؤذن جزینی و محمد بن احمد صهیونی، هر دو از شاگردان ابن عشره در کرک، تحصیل کرد و در ۸۸۴ از ابن مؤذن

[۷۴] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۳۵۳۸.

و در ۸۷۹ از صهیونی اجازه روایت گرفت.

[۷۵] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۳۸۳۹.

در متن اجازه نامه‌ها به مکان صدور آن‌ها اشاره نشده است؛ از این رو، فقط می‌توانیم بگوییم که میسی پس از اتمام تحصیلات خود، که زودتر از ۸۸۴ نیست، به میس بازگشته و همان‌جا اقامت گزیده است.

شاگردان

شهید ثانی ــکه از سال ۹۲۵ تا ۹۳۳ در میس شاگرد میسی بوده

[۷۶] محمد بن علی عودی جزینی، رساله بغیه المرید فی الکشف عن احوال الشهید، ج۱، ص۱۵۸، در علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج ۲، قم ۱۳۹۸.

ــ از وی با تعابیری چون امام اعظم، شیخ بزرگان عصر و تربیت کننده علما (مربی العلماء) یاد کرده است.

[۷۷] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۴۹.

از میان این علما، حسن بن جعفر بن ایوب کرکی و نورالدین علی بن احمد بن حَجّه جُباعی را می‌شناسیم.

[۷۸] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الآمل، ج۱، ص۱۸۸، چاپ احمد حسینی، بغداد (۱۳۸۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ ش.

[۷۹] محمد بن علی عودی جزینی، رساله بغیه المرید فی الکشف عن احوال الشهید، ج۱، ص۱۵۸، در علی بن محمد عاملی، الدر المنثور من المأثور و غیرالمأثور، ج ۲، قم ۱۳۹۸.

میسی شاگردان دیگری نیز داشته، زیرا عبارت «تربیت کننده علما» که شهید در وصف او به کار برده، نشان دهنده گستردگی حوزه درس و بحث اوست.

دوره افول

حوزه میس که در عمر کوتاه خود خوش درخشیده بود، پس از درگذشت میسی در ۹۳۸ و به ویژه تحت فشارهای حکومت عثمانی، ضعیف شد.
از اجازه‌ای که ابراهیم، فرزند دانشمندِ میسی، در سال ۹۷۵ برای فرزند خود، عبدالکریم، در نجف صادر کرد،

[۸۰] مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۵، ص۱۸۰۱۸۱.

می‌توان دریافت که در پی مرگ میسی، ابراهیم و پسرش به نجف کوچیدند.
عبدالکریم از نجف به ایران مهاجرت کرد و به دربار شاه طهماسب صف