توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت حمزه بن عبدالمطلب دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت حمزه بن عبدالمطلب،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت حمزه بن عبدالمطلب :

پاورپوینت حمزه بن عبدالمطلب

حمزه‌ بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم و از شهدای احد می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – معرفی اجمالی
۲ – کنیه حمزه
۳ – مادر حمزه
۴ – اختلاف سنی حمزه با پیامبر
۵ – تاریخ ولادت
۶ – محل تولد
۷ – حضور حمزه در جنگ فجار و حلف‌الفصول
۸ – حضور حمزه درمجلس خواستگاری پیامبر
۹ – پذیرش سرپرستی جعفر توسط حمزه
۱۰ – دخالت حمزه در امور سیاسی مکه
۱۱ – حمایت حمزه از پیامبر
۱۲ – پذیرش اسلام توسط حمزه
۱۳ – عامل اسلام آوردن حمزه
۱۴ – عدم مهاجرت حمزه به حبشه
۱۵ – حمزه و همراهی مسلمانان در شعب ابی‌طالب
۱۶ – پیمان برادری حمزه با کلثوم‌ بن هدم
۱۷ – پرچمداری حمزه در سریه و غزوات
۱۸ – حضور حمزه در غزوه بدر
۱۹ – ذکر دو واقعه درباره حمزه
۲۰ – حضور حمزه در غزوه احد
۲۱ – شهادت حمزه
۲۲ – انتقام هند از حمزه
۲۳ – مثله کردن پیکر حمزه
۲۴ – ناراحتی پیامبر از مثله شدن حمزه
۲۵ – نازل شدن آیه مبنی بر صبر مسلمانان
۲۶ – عزاداری زنان در شهادت حمزه
۲۷ – حمزه نخستین شهید احد
۲۸ – نماز مکرر پیامبر بر پیکر حمزه
۲۹ – دفن حمزه
۳۰ – لقب حمزه
۳۱ – معنای واژه حمزه
۳۲ – فرزندان حمزه
۳۳ – زیارت قبر حمزه توسط حضرت فاطمه
۳۴ – رفتار ناشایست امویان با قبر حمزه
۳۵ – دو بنا در اطراف قبر حمزه
۳۶ – ساخت قبه بر روی قبر حمزه
۳۷ – مسجد حمزه و توسعه آن
۳۸ – تخریب قبه و مسجد حمزه
۳۹ – تأثیر شخصیت حمزه بر صحابه
۴۰ – کاهش اقتدار بنی‌هاشم در اثر مرگ حمزه
۴۱ – مباهات ائمه بر خویشاوندی با حمزه
۴۲ – تأکید عباسیان بر خون‌خواهی حمزه
۴۳ – توجه به مقام معنوی حمزه در روایات
۴۴ – شمشیر و سپر منسوب به حمزه
۴۵ – فضائل و کرامات حمزه در روایات
۴۶ – تألیفات درباره حمزه
۴۷ – کاربرد عنوان حمزه در فقه
۴۸ – فهرست منابع
۴۹ – پانویس
۵۰ – منابع

معرفی اجمالی

حمزه، فرزند عبدالمطلب و عموى رسول خدا می باشد.
جناب حمزه در نبرد احُد به شهادت رسید و عنوان برترین شهید آن جنگ را از آنِ خود ساخت.

[۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۴۵۰.

[۲] مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۷، ص۴۷- ۴۸.

پیکر پاک حمزه و تعدادى دیگر از شهدا در محل کارزار احد دفن گردیدند.

کنیه حمزه

کنیه‌ حمزه ابوعُماره و ابویَعْلی

[۳] ابن‌قتیبه، عبدالله‌ بن‌ مسلم‌، عیون‌الاخبار، ص۶۰۰، بیروت: دارالکتاب العربی.

[۴] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۴، ص۲۸۲، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸

بود.

مادر حمزه

مادر ایشان، هاله بنت اُهَیْب(وُهَیْب) بن عبد مَناف‌بن زُهره

[۵] ابن‌کلبی، هشام بن محمد، جمهره‌النسب، ج۱، ص۲۸، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

[۶] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۱۰۹، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

[۷] زبیری، مصعب‌ بن عبداللّه، نسب قریش، ص۱۷، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳.

بود.

اختلاف سنی حمزه با پیامبر

اینکه ثُوَیْبه، کنیز ابولهب، به پیامبر اکرم و حمزه شیر داده است

[۸] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، ج۲، ص۹.

و تأکید پیامبر بر اینکه حمزه برادر رضاعی اوست،

[۹] کلینی، اصول کافی، ج۵، ص۴۳۷.

حاکی از حداکثر دو سال اختلاف سنی بین آنهاست.

[۱۰] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۲، ص۲۹۱، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

[۱۱] ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌ بن‌ عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۳۷۰، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

. این اختلاف سنی چهار سال هم دانسته شده‌است

[۱۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۷۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۱۳] ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌ بن‌ عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

که باتوجه به تردید بعضی در مورد شیر دادن ثویبه به پیامبر،

[۱۴] عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص)، ج۲، ص۱۵۲۱۵۳، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

ممکن است بیشتر هم باشد.

تاریخ ولادت

وی احتمالا دو تا چهار سال پیش از عام‌الفیل (سال تولد پیامبر اکرم) متولد شده است.

محل تولد

خانه محل تولد وی در مکه در محلی به نام بازان و گویا تا قرن نهم پا برجا بوده است.

[۱۵] اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص۱۴۹، (تهران )۱۳۸۴ش.

حضور حمزه در جنگ فجار و حلف‌الفصول

بنابر روایتی، پیامبر در بیست سالگی همراه عموهایش در جنگ‌های فِجار

[۱۶] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۱۸۶، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

[۱۷] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۱۰۰، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

و در

[۱۸] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۱۰۳، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

حِلف‌الفضول

[۱۹] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۲، ص۱۵، چاپ محمدباقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴.

شرکت داشته و حمزه نیز در آنها حضور داشته است.

حضور حمزه درمجلس خواستگاری پیامبر

حمزه با ابوطالب و دیگر عموهای پیامبر در خواستگاری خدیجه حاضر بود

[۲۰] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۹۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

، اما باوجود فاصله سنی کم او با پیامبر و خواندن خطبه ازدواج از سوی ابوطالب،

[۲۱] یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰.

برخی منابع فقط از حمزه نام برده‌اند.

[۲۲] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۸۲، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۲۳] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم ۱، ص ۱۸۹۱۹۰، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

.

پذیرش سرپرستی جعفر توسط حمزه

در پی پیشنهاد پیامبر برای کمک به ابوطالب، به سبب عیالمندی‌اش، حمزه سرپرستی جعفر را به‌عهده گرفت

[۲۴] ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل‌الطالبیین، ص۴۱، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹.

[۲۵] تمیمی مغربی، قاضی نعمان‌ بن محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، ج۱، ص۱۸۸، که دلیل سرپرستی را تربیت جعفر دانسته است، چاپ محمد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۹۱۴۱۲.

طبری به‌جای حمزه از عباس نام برده است.

[۲۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۳۱۳، (بیروت).

.

دخالت حمزه در امور سیاسی مکه

در روزگار جاهلیت، حمزه از جمله فرزندان عبدالمطلب بود که در قریش ریاست یافتند.

[۲۷] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۱۶۴۱۶۵، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

.
با این حال، زریاب خویی

[۲۸] عباس زریاب خویی، سیره رسول‌اللّه، ص۱۷۱، تهران ۱۳۷۰ش.

دخالت حمزه در امور سیاسی مکه و توجه او به دین جدید (اسلام) را منتفی دانسته است.
به هر روی، حمزه در دوره پیش از اسلام چنان جایگاهی داشت که بعضی با او پیمان می‌بستند

[۲۹] سدوسی، مؤرج بن عمر، حذف من نسب قریش، ص۶، چاپ صلاح‌الدین منجد، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶.

[۳۰] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۷۱، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

[۳۱] واقدی، محمدبن عمر، المغازی، ج۱، ص۱۵۳، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

.
حمزه شکارچی

[۳۲] ابن‌ حبیب، محمد بن حبیب، المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۲۴۳، چاپ خورشید احمد فارق، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

و همدم (ندیم) عبداللّه‌ بن سائب بود

[۳۳] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۱۷۴، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

.

حمایت حمزه از پیامبر

روزی که پیامبر اکرم (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم) خویشان نزدیک خود را برای دعوت به اسلام گردآورد (یوم‌الإنذار)، حمزه نیز حضور داشت.

[۳۴] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۴۵۱۴۶، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۳۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۳۱۹ـ۳۲۰، (بیروت).

[۳۶] محمدبن حسن طوسی، الامالی، ص ۵۸۲، قم ۱۴۱۴.

.
حمزه، که هنوز مسلمان نشده بود، همچون ابوطالب از پیامبر اکرم در مقابل آزار مشرکان حمایت می‌کرد.
گزارش‌هایی در دست است که حمزه توهین‌های ابولهب

[۳۷] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۱۳۱، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

[۳۸] الکامل، ج۲، ص۷۰.

و سایر مشرکان

[۳۹] کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۴۹.

به پیامبر را تلافی می‌کرد.
می‌توان سخن پیامبر را درباره رعایت خویشاوندی از سوی حمزه، اشاره به همین کوشش‌ها و سخن ایشان درباره اعمال نیک حمزه را اشاره به تلاش‌هایش بعد از اسلام آوردن او دانست، تا آنجا که از حواریون آن حضرت به‌شمار رفت

[۴۰] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۴۷۴، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

پذیرش اسلام توسط حمزه

روزی حمزه از آزار و دشنام ابوجهل به پیامبر و بدگویی او از اسلام خشمگین شد و بی‌درنگ به مسجدالحرام رفت، با کمان خود سر ابوجهل را زخمی کرد و گفت که حقانیت اسلام برایش آشکار شده و به دین پیامبر گرویده‌است.

[۴۱] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۷۱، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۴۲] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۲۹۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌ کثیر.

بی‌شک این رفتار حمزه ناشی از خشم او بود که در گزارش تاریخی، کرامت خدا دانسته شده است

[۴۳] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۲۹۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

اما روز بعد، با سخنان پیامبر شک او به یقین بدل شد و با اسلام آوردن وی، از فشار قریش بر آن حضرت کاسته شد.

[۴۴] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۷۲، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

عامل اسلام آوردن حمزه

براساس روایتی از امام سجاد (علیه‌السلام)، عامل اسلام آوردن حمزه، غیرت او در ماجرایی بود که مشرکان بچه‌دان شتری را روی سر پیامبر انداختند.

[۴۵] کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۴۴۹.

با این حال، به عقیده عاملی

[۴۶] عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص)، ج۳، ص۲۸۰، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

به اسلام گرویدن او از ابتدا مبتنی بر آگاهی و شناخت بوده‌است.
اسلام آوردن وی را در سال دوم

[۴۷] ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌ بن‌ عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

یا ششم بعثت

[۴۸] ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌ بن‌ عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

و قبل از مسلمان شدن ابوذر

[۴۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۸، ص ۲۹۸.

دانسته‌اند. مسلمان شدن حمزه در گرویدن خویشان او به اسلام مؤثر بود.

عدم مهاجرت حمزه به حبشه

آگاهی ما از زندگی حمزه از این زمان تا هجرت، ناچیز است.
پس از آنکه پیامبر دعوت خود را آشکار ساخت، حمزه نیز به دعوت علنی پرداخت

[۵۰] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۱۲۳، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

.
وی در کنار پیامبر ماند و به حبشه مهاجرت نکرد.

[۵۱] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۳۴۳۳۴۴، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

[۵۲] ابن‌حِبّان، کتاب الثقات، ج۱، ص۷۳، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.

.

حمزه و همراهی مسلمانان در شعب ابی‌طالب

در دو یا سه سالی که مشرکان بنی‌هاشم و بنی‌مطلب را در شعب ابی‌طالب محاصره کردند، حمزه با مسلمانان همراه بود

[۵۳] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۱۶۰۱۶۱، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

.
در دومین بیعت عقبه، در سال دوازدهم بعثت، که جمعی از مردم مدینه با پیامبر پیمان بستند، حمزه همراه حضرت علی حاضر و مراقب بود تا مشرکان بدانجا نزدیک نشوند.

[۵۴] قمی، علی‌ بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۱، ص۲۷۳. چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.

پیمان برادری حمزه با کلثوم‌ بن هدم

حمزه پس از هجرت به مدینه، به خانه کُلثوم‌بن هَدْم یا سعدبن خَیْثَمه یا اَسعدبن زُراره از بنی‌نجّار

[۵۵] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۴۷۸، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

، وارد شد.
او که در پیمان برادری مسلمانان در مکه با زَیدبن حارثه برادر شده

[۵۶] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۷۰، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

و در روز احد هم او را وصی خود کرده بود،

[۵۷] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۵۰۵، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

در پیمان برادری مدینه، پیش از بدر

[۵۸] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۷۵، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

، با کلثوم‌ بن هدم برادر شد.

[۵۹] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۲۷۰، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

پرچمداری حمزه در سریه و غزوات

پیامبر اکرم نخستین پرچم نبرد را در ماه رمضان سال اول هجرت برای حمزه بست تا سریّه‌ای را برای حمله به کاروان تجاری قریش که از شام به مکه بازمی‌گشت، رهبری کند.
حمزه به همراه سی تن از مهاجران تا ناحیه عیص در ساحل دریا پیش رفت و در آنجا، با سیصد سوار از مشرکان مکه به فرماندهی ابوجهل روبه‌رو شد.
با وساطت مَجدی ‌بن عَمرو جُهَنی که با هر دو دسته قرار صلح داشت، جنگی روی نداد و هر دو سپاه بازگشتند.

[۶۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۶۱] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۱، ص۵۹۵۵۹۶، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت):دارابن‌کثیر.

حمزه همچنین در غزوات اَبواء یا وَدّان، ذوالعُشَیْره و بنی ‌قَیْنُقاع پرچم‌دار بود.

حضور حمزه در غزوه بدر

در غزوه بدر، حمزه در نزدیک‌ترین بخش سپاه اسلام به مشرکان بود و پیامبر حمزه، حضرت علی و عُبَیْده‌بن حارث‌بن عبدالمطلب را به مقابله با چند تن از سران مشرکان فرستاد.
بنابر گزارش‌های متفاوت عُتْبه‌ بن ربیعه

[۶۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۶۸۶۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

یا شیبه

[۶۳] سدوسی، مؤرج بن عمر، حذف من نسب قریش، ص۳، چاپ صلاح‌الدین منجد، بیروت ۱۳۹۶/۱۹۷۶.

[۶۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۴۴۵، (بیروت).

در مبارزه مستقیم با حمزه کشته شد.

ذکر دو واقعه درباره حمزه

بین غزوه‌های بدر و احد، دو واقعه شایان ذکر است: یکی گزارشی در باب شرب خمر وی، پیش از تحریم یا اعلام صریح حرمت آن، که از طریق زُهْری نقل شده

[۶۵] فسوی، یعقوب‌ بن سفیان، المعرفه و التاریخ، ج۱، ص۲۷۴۲۷۵، چاپ اکرم ضیاء عمری، بغداد ۱۳۹۴۱۳۹۶/ ۱۹۷۴۱۹۷۶.

و مورد نقد جدی است

[۶۶] عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص)، ج۶، ص۲۴۰-۲۴۲ به بعد، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

و دیگری ماجرای سَدّ ابواب است.
گویا حمزه یکی از کسانی بود که از خانه خود به مسجد پیامبر دری داشتند.
پیامبر اکرم دستور داد که همه به‌جز حضرت علی این درها را ببندند و در پاسخ سؤال حمزه از علت این دستور و استثنا شدن علی (علیه‌السلام)، آن را دستوری از جانب خدا خواند.

[۶۷] ابن‌زباله، اخبارالمدینه، ص۱۱۲ـ۱۱۳، چاپ صلاح عبدالعزیز زین سلامه، مدینه ۱۴۲۴/۲۰۰۳.

[۶۸] سمهودی، علی‌ بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۲، ص۸۶، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

اگرچه از پاره‌ای روایات برمی‌آید که این مطلب مربوط به بعد از فتح مکه بوده است، اما نظر اول ترجیح دارد.

[۶۹] عاملی، جعفرمرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص)، ج۶، ص۲۹۷-۳۰۴ به بعد، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

حضور حمزه در غزوه احد

در آستانه غزوه احد در سال سوم، حمزه از جمله کسانی بود که خواستار جنگ در بیرون مدینه بودند، به حدی که سوگند خورد چیزی نخورَد تا وقتی در خارج شهر با دشمن بجنگد

[۷۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۱۱، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

. وی مسئول قلب سپاه بود،

[۷۱] ابن خیاط، خلیفه‌، تاریخ، ص۶۷، چاپ مصطفی نجیب فوّاز و حکمت کشلی فوّاز، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

با دو شمشیر می‌جنگید و در این جنگ رشادت‌ها نمود

[۷۲] ابن‌کلبی، هشام بن محمد، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج۲، ص۴۶۰۴۶۱، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

[۷۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۲۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۷۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۷۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۷۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۸۳، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۷۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۵۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۷۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۹۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

شهادت حمزه

غزوه احد، روز شنبه نیمه شوال سال سوم واقع شد.

[۷۸] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۵۰۲، (بیروت).

در این غزوه، حمزه به دست وَحشی‌ بن حرب

[۷۹] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۲۳، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

، غلام حَبَشیِ دختر حارث‌ بن عامر بن نَوْفَل یا غلامِ جُبَیر بن مُطْعِم، به شهادت رسید.

[۸۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۸۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

انتقام هند از حمزه

طبق روایتی، دختر حارث با وعده آزادی وحشی، از او خواست به انتقام پدرش که در بدر کشته شده بود، محمد (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم)، حمزه یا علی را بکشد

[۸۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص ۲۸۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

.
بنابر روایت دیگر، جبیر بن مطعم در برابر گرفتن انتقام عمویش، طُعَیْمه‌ بن عَدی که در بدر کشته شده بود، به وحشی وعده آزادی داد

[۸۲] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۲۳، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۸۳] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۲۹، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۸۴] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۲، ص۷۰ـ۷۲، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن‌کثیر.

[۸۵] حلبی، علی‌ بن ابراهیم، السیره‌الحلبیه، ج۲، ص۳۳۱، چاپ عبداللّه محمد خلیلی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

اما بی‌ تردید، انگیزه هِند دختر عُتبه و زن ابوسفیان، برای انتقام گرفتن به دلیل کشته شدن پدر، برادر و عمویش در جنگ بدر، بیشتر از جبیر یا دختر حارث بود.
طبق برخی خبرها، از ابتدا هند با وعده مال، وحشی را به این کار ترغیب کرد.

[۸۶] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۴، ص۲۸۶۲۸۷، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

[۸۷] قمی، علی‌ بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۱، ص۱۱۶، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.

[۸۸] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی‌العباد، ج۱، ص۸۳، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

مثله کردن پیکر حمزه

به روایتی، هند برای خوردن جگر حمزه نذر کرده بود.
وحشی ابتدا قول کشتن علی (علیه‌السلام) را داد، اما در میدان، حمزه را به شهادت رساند و جگر او را نزد هند برد.
هند لباس و زیور خود را به وحشی داد و به او وعده ده دینار در مکه داد.
سپس کنار بدن حمزه آمد و او را مثله کرد و از اعضای بریده او، برای خود گوشواره، دست‌بند و خلخال درست کرد و آنها را با جگر حمزه به مکه برد

[۸۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۸۵۲۸۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

.
گفته شده است معاویه ‌بن مغیره

[۹۰] ابن‌کلبی، هشام بن محمد، جمهره‌النسب، ج۱، ص۴۳، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

[۹۱] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۱، ص۳۳۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.

و ابوسفیان

[۹۲] ابن هشام، عبدالملک بن هشام، السیره النبویه، قسم۲، ص۹۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، (بیروت): دارابن‌کثیر.

هم بدن حمزه را مثله یا زخمی کردند.

ناراحتی پیامبر از مثله شدن حمزه

از شدت ناگواری آنچه بر پیکر حمزه رفته بود، پیامبر اکرم یا بعضی اصحاب

[۹۳] قمی، علی‌ بن ابراهیم، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، قم ۱۴۰۴.

[۹۴] محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۴۴۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.

سوگند خوردند در مقابل، سی تن یا بیشتر از قریش را مثله کنند.

نازل شدن آیه مبنی بر صبر مسلمانان

اما آیه ۱۲۶ سوره نحل

[۹۵] نحل/سوره۱۶، آیه۱۲۶.

نازل شد و ایشان را به مقابله به مثل و نیز به صبر دعوت کرد.

[۹۶] ابن‌ اسحاق، محمد، السیر و المغازی، ص۳۳۵، چاپ سهیل زکار، دارالفکر، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

عزاداری زنان در شهادت حمزه

پیامبر اکرم چون حمزه را بدان وضع دید، گریست

[۹۷] ابن‌عبدالبرّ، یوسف‌ بن‌ عبدالله‌، الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، ج۱، ص۳۷۴، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

و آنگاه که گریه انصار بر کشتگان خود را شنید، فرمود اما حمزه گریه‌کنندگانی ندارد.
سعد بن مُعاذ این سخن را شنید و زنان را بر در خانه رسول خدا آورد و آنان بر حمزه گریستند.
از آن زمان به بعد، هر زنی از انصار که می‌خواست بر مرده‌ای گریه کند، نخست بر حمزه می‌گریست

[۹۸] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۳۱۵۳۱۷، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

.
گزارشی حاکی است که زینب، دختر ابوسلمه، سه روز برای حمزه لباس عزا پوشید.

[۹۹] ابن‌اثیر، مبارک بن ابی الکرم، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج۵، ص۶۸، چاپ طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره ۱۳۸۳۱۳۸۵/ ۱۹۶۳۱۹۶۵، چاپ افست بیروت.

[۱۰۰] زبیدی، محمد بن محمد، تاج‌ العروس من جواهر القاموس، ج۲، ص۸۳، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.

حمزه نخستین شهید احد

حمزه نخستین شهید احد بود.

نماز مکرر پیامبر بر پیکر حمزه

پیامبر اکرم بر او نماز گزارد و سپس سایر شهیدان را در چند نوبت آوردند و کنار او نهادند و رسول خدا بر آنها و بر او نماز می‌گزارد. چنان‌که هفتاد بار بر او نماز گزارد.

[۱۰۱] علی ‌بن ابی‌طالب (علیه السلام)، امام اول، نهج‌البلاغه، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

[۱۰۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۱۸۶.

دفن حمزه

حمزه را در پارچه‌ای کفن کردند که خواهرش صفیه آورده بود

[۱۰۳] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۴، ص۲۸۸۲۸۹، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

، چرا که مشرکان او را برهنه کرده بودند.

[۱۰۴] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۳، ص۲۱۱.

او را تنها دفن کردند.

[۱۰۵] ابن‌شبّه نمیری، عمر بن‌ شبه، تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص۱۲۵۱۲۶، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۱۰۶] سمهودی، علی‌ بن عبداللّه، خلاصه وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۱۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

طبق نقل بعضی او را با عبداللّه‌ بن جحش در یک قبر دفن کردند.

[۱۰۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۲، ص۵۲۹۵۳۰ (بیروت).

از اشاره به نحوه زیارت قبور شهدا می‌توان گفت که قبر حمزه و سایر شهدای احد از هم جدا بوده است.

[۱۰۸] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۵۶۰۵۶۱.

[۱۰۹] ابن‌جبیر، محمد بن احمد، رحله ابن‌جبیر، ص۱۵۵، چاپ حسین نصّار، قاهره ۱۹۹۲.

لقب حمزه

وی را «اسدالله» و «اسد رسول‌اللّه» لقب داده‌اند

[۱۱۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

.
پس از شهادتش هم، طبق حدیثی از پیامبر، مورد تأیید الهی قرار گرفت.

[۱۱۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۹۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

و به سیدالشهداء مشهور شد

[۱۱۲] علی ‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، نامه ۲۸، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

[۱۱۳] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی‌العباد، ج۱، ص۳۷، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

معنای واژه حمزه

واژه حمزه را نیز به معنای شیر

[۱۱۴] زبیدی، محمد بن محمد، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، ج۸، ص۵۳، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.

یا تیزفهمی

[۱۱۵] ابن‌درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، ج۱، ص۴۵۴۶، چاپ عبدالسلام محمد هارون، بغداد ۱۳۹۹/۱۹۷۹.

دانسته‌اند.

فرزندان حمزه

فرزندان حمزه، سه پسر به نام‌های عماره، یَعلی و عامر بودند

[۱۱۶] ابن ‌کلبی، هشام بن محمد، جمهره‌النسب، ج۱، ص۳۴، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

[۱۱۷] ابن‌کلبی، هشام بن محمد، نسب مَعَدّ و الیمن الکبیر، ج۱، ص۳۵۸ چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

.
عماره (پسر بزرگ حمزه) در فتح عراق حضور داشت

[۱۱۸] بلاذری، احمدبن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۴، ص۲۸۳، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

یعلی پنج پسر داشت. با وجود تأکید منابع بر عدم تداوم نسل حمزه،

[۱۱۹] ابن‌قدامه، التبیین فی انساب القرشیین، ص۱۴۷، چاپ محمد نایف دلیمی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸

در قرن دهم، بعضی را از نسل او می‌دانستند.
نام‌های گوناگونی که برای دختران حمزه در منابع ذکر شده، به تصریح بیشتر منابع، همه به یک تن بازمی‌گردند که نام مرجَّح او اُمامه است.

[۱۲۰] بلاذری، احمد بن یحیی، انساب‌الاشراف، ج۴، ص ۲۸۳، چاپ عبدالعزیز دوری، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.

[۱۲۱] ابن ‌اثیر، علی‌ بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۶، ص۲۱، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.

[۱۲۲] ابن ‌اثیر، علی‌ بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۶، ص۱۴۷، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.

[۱۲۳] ابن ‌اثیر، علی‌ بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۶، ص۱۹۹، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.

[۱۲۴] ابن ‌اثیر، علی‌ بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۶، ص۲۱۹، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.

[۱۲۵] ابن ‌اثیر، علی‌ بن محمد، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج۶، ص۳۷۸، چاپ محمد ابراهیم بنا و محمد احمد عاشور، قاهره ۱۹۷۰۱۹۷۳.

[۱۲۶] ابن‌حجر عسقلانی،، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۱۸۳، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

[۱۲۷] ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن‌ علی‌، الاصابه فی تمییز الصحابه، ج۸، ص۲۷۰، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

.
پیامبر اکرم جعفر بن ابی‌طالب را از آن‌رو که همسرش (اسماء) خاله امامه بود، به سرپرستی او برگزید و او را به عقد سَلَمه ‌بن ابی ‌سَلَمه مخزومی درآورد، هرچند بنابه روایتی، امامه پیش از ازدواج درگذشت.

[۱۲۸] ابن ‌کلبی، هشام بن محمد، جمهره‌النسب، ج ۱، ص ۳۴، چاپ ناجی حسن، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.

[۱۲۹] ابن‌حبیب، محمد، المُحَبَّر، ص۶۴، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/۱۹۴۲، چاپ افست بیروت.

همچنین طبق یک روایت، به پیامبر پیشنهاد شد که با امامه ازدواج کند، اما ایشان این پیشنهاد را به این دلیل که امامه برادرزاده رضاعی اوست، رد کرد.

[۱۳۰] کلینی، بحارالانوار، ج۵، ص۴۳۷.

نام امامه را در شمار راویان حدیث غدیرخم نیز درج کرده‌اند

[۱۳۱] امینی، عبدالحسین، الغدیر فی السنه و الادب، ج۱، ص۱۳۹، قم ۱۴۱۶ـ۱۴۲۲/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۲

.

زیارت قبر حمزه توسط حضرت فاطمه

گفته شده است که حضرت فاطمه علیهاالسلام به زیارت قبر حمزه می‌رفت و آن را با سنگ‌چین مشخص کرده بود

[۱۳۲] ابن‌شبّه نمیری، عمر بن‌ شبه، تاریخ المدینه المنوره:اخبارالمدینه النبویه، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

رفتار ناشایست امویان با قبر حمزه

امویان به‌سبب دشمنی با خاندان پیامبر، رفتاری ناشایست با قبر حمزه و دیگر شهدای احد داشتند.
گفته شده ‌است که ابوسفیان در عهد عثمان بر قبر حمزه پای‌ کوفت و خطاب‌ به ‌او گفت آنچه ‌دیروز برای حفظ‌ آن بر ما شمشیر کشیدی، امروزه بازیچه جوانان ماست.

[۱۳۳] ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، ج ۱۶، ص ۱۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.

معاویه نیز حدود چهل سال پس از واقعه احد، به قصد جاری کردن آب چشمه و قناتی در احد، و گویا از سر دشمنی با خاندان پیامبر (صلی‌اللّه‌علیه‌وآله)، دستور داد شهدای احد (از جمله حمزه) را نبش قبر و جنازه آنان را به جای دیگری منتقل کنند

[۱۳۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۶۷۲۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۱۳۵] ابن‌شبّه نمیری، عمر بن‌ شبه، تاریخ المدینه المنوره:اخبارالمدینه النبویه، ج۱، ص۱۳۳، چاپ فهیم محمد شلتوت، (جده) ۱۳۹۹/۱۹۷۹، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش.

[۱۳۶] ابن‌اعثم کوفی، احمد بن‌ علی‌، الفتوح، ج۲، ص۵۶۳، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

. ظاهرا جای قبر برخی از شهدا و احتمالا حمزه تغییر کرد.

[۱۳۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۶۷-۲۶۸، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.

[۱۳۸] نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۵۷، بن ۱۳۷۵ش.

دو بنا در اطراف قبر حمزه

گویا در اطراف قبر حمزه دو بنا وجود داشته است: یکی مسجد معروف به مَصْرَعِ حمزه که محل شهادت و دفن اول او بوده و پس از ویران شدن آن براثر جاری شدن آب، به مشهد نزدیک به آن‌ (که اکنون به مزار شهدای احد معروف است) منتقل شده است، و دیگری محل ضربه خوردن حمزه بوده است

[۱۳۹] سمهودی، علی‌ بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۱۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

[۱۴۰] نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۵۶ـ ۲۵۷، بن ۱۳۷۵ش.

.
مسجد مزبور در قرن دوم بر روی قبر حمزه برپا بوده است

[۱۴۱] سمهودی، علی‌ بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۰۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

ساخت قبه بر روی قبر حمزه

ابن ‌جبیر در ۵۸۰ قبر حمزه را در فضای شمالی «مسجدِ حمزه» در دامنه کوه احد، در شمال مدینه زیارت کرد و خاک سرخی را که منسوب به حمزه بود و مردم به آن تبرک می‌جستند، دید.
در این سال، بنایی از گچ بر قبر حمزه ساخته شد.

مسجد حمزه و توسعه آن

در ۵۹۰، به دستور مادر خلیفه عباسی، الناصرالدین‌اللّه، مسجد حمزه را توسعه دادند، قبه‌ای بلند و زیبا و استوار با دری از آهن برای مشهد حمزه ساختند و ضریحی منقش از چوب ساج بر قبر نهادند؛ در آهنی را روزهای پنج‌شنبه باز می‌کردند.

[۱۴۲] سمهودی، علی‌ بن عبداللّه، وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۰۴،چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

یافعی در ۷۳۴ قبه حمزه را دید که در پی سیل شدیدی، آب به ارتفاع چند ذراع آن را فراگرفته بود

[۱۴۳] یافعی، عبداللّه‌ بن اسعد، مرآه‌ الجنان و عبره‌ الیقظان، ج۴، ص۲۱۸، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.

.
بنای مسجد مزبور در ۸۹۰ به دستور ملک اشرف قایتبای، سلطان مملوکی، توسعه یافت

[۱۴۴] سمهودی، علی‌ بن عبداللّه، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، ج۳، ص۱۰۴، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

. ابراهیم رفعت‌ باشا

[۱۴۵] رفعت‌باشا، ابراهیم، مرآه‌ الحرمین، او، الرحلات الحجازیه و الحج و مشاعره الدینیه، ج۱، ص۴۴۳، بیروت: دارالمعرفه.

از سنّت کهن اجتماع مردم و برگزاری جشن مَولد در کنار مشهد حمزه از اول تا نیمه رجب هر سال، و جعفر خیاط

[۱۴۶] خیاط، جعفر، المدینه المنوره فی المراجع الغربیه، ج ۳، ص۲۵۴، در موسوعه العتبات المقدسه، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷

[۱۴۷] خیاط، جعفر، المدینه المنوره فی المراجع الغربیه، ص۲۸۸، در موسوعه العتبات المقدسه، تألیف جعفر خلیلی، ج ۳، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷

از مشاهدات سیاحان غربی از مسجد و قبه مرقد حمزه یاد کرده است.
در عصر عثمانی، دست‌کم دو بار بنا بازسازی شد

[۱۴۸] محمدباقر نجفی، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۵۸، بن ۱۳۷۵ش.

بعدها وهابیها این قبه را ویران کردند

[۱۴۹] خیاط، جعفر، المدینه المنوره فی المراجع الغربیه، ج۳، ص۲۵۴، در موسوعه العتبات المقدسه، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

پس از آن، تا مدتی حصاری فلزی از قطعات ضریح ائمه بقیع که در عهد قاجار در ایران سا خته شده ولی نصب نگردیده بود، گرد قبور نصب شد

[۱۵۰] نجفی، محمدباقر، مدینه‌شناسی، ج۲، ص۲۶۲، بن۱۳۷۵ش.

.

تخریب قبه و مسجد حمزه

پس از تسلط وهابیان و روی کار آمدن آل‌سعود در حجاز، قبه و بارگاه حمزه در ۱۳۴۴ تخریب گردید

[۱۵۱] خیاط، جعفر، المدینه المنوره فی المراجع الغربیه، ج۳، ص۲۵۴، در موسوعه العتبات المقدسه، تألیف جعفر خلیلی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

[۱۵۲] نجمی، محمدصادق، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، ص۲۱۲، تهران ۱۳۸۳ش

[۱۵۳] محمدصادق نجمی، حمزه سیدالشهداء علیه‌السلام، ص۱۹۱، تهران ۱۳۸۳ش

.
همچنین مسجد حمزه تخریب و مسجد دیگری که به مسجد احد، مسجد علی و مسجد حمزه معروف است، در اطراف آن، در سمت مغرب مزار شهدای احد، بنا شد

[۱۵۴] قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص۳۳۲، (تهران )۱۳۸۴.ش

تأثیر شخصیت حمزه بر صحابه

نمونه‌ای از تأثیر عمیق شخصیت حمزه و محبوبیت او آن بود که پس از شهادتش، برخی صحابیان فرزندان خود را حمزه نام نهادند.

[۱۵۵] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۱۹.

[۱۵۶] حاکم نیشابوری، محمد بن عبداللّه، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۹۶، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.

[۱۵۷] دولابی، محمد بن احمد، الذریه الطاهره، ص۹۹، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم ۱۴۰۷.

کاهش اقتدار بنی‌هاشم در اثر مرگ حمزه

مرگ حمزه و جعفر بن ابی ‌طالب عامل کاهش اقتدار بنی‌ هاشم در مقابل قریش

[۱۵۸] ابن مزاحم، نصر، وقعه صفّین، ص۴۲۴۴، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.

و به‌ خلافت نرسیدن حضرت علی بعد از پیامبر دانسته شده است.

[۱۵۹] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۸، ص۱۸۹۱۹۰.

[۱۶۰] ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۱، ص۱۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.

[۱۶۱] ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵۱۳۸۷/ ۱۹۶۵۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.

[۱۶۲] ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، ص۱۱۵ـ۱۱۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷. چاپ افست بیروت.

.

مباهات ائمه بر خویشاوندی با حمزه

امام علی

[۱۶۳] علی ‌بن ابی‌طالب (ع)، امام اول، نهج‌البلاغه، نامه ۲۸ چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

[۱۶۴] ابن مزاحم، نصر، وقعه صفّین، ص۴۶۰۴۶۱، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.

و سایر ائمه

[۱۶۵] طبری، محمد بن جریر، تاریخ، ج۵، ص۴۲۴، (بیروت).

[۱۶۶] مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی‌العباد، ج۲، ص۹۷، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳

در احتجاج با مخالف