توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت حرم حضرت عبدالعظیم حسنی دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت حرم حضرت عبدالعظیم حسنی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت حرم حضرت عبدالعظیم حسنی :

آستانه حضرت عبدالعظیم

آسْتانه حَضْرَتِ عَبْدُالْعَظیم، عنوانی است که بر مرقد حضرت عبدالعظیم بن عبدالله از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه‌السّلام) و بناهای وابسته و پیوسته به آن در شهر ری (در جنوب تهران) اطلاق می‌شود. بنیانگذار این بنا به احتمال زیاد محمد بن زید داعی علوی در نیمه دوم قرن سوم هجری است. برخی از اشخاص معروف دفن شده در این بارگاه ناصرالدین شاه قاجار، سیدابوالقاسم کاشانی، ملاعلی کنی، محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، شیخ محمد خیابانی، ستارخان، محمدتقی فلسفی هستند.

آستانه حضرت عبدالعظیم

آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی

اطلاعات کلی

عنوان

آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی

بنیانگذار

محمد بن زید داعی علوی

تأسیس

نیمه دوم قرن سوم هجری

مکان

شهر ری

نام‌های دیگر

مشهدالشجره

بناهای‌وابسته‌به‌حرم

بقعه امامزاده حمزه، ضریح، گنبد و گلدسته، صحن و ایوان‌ها، رواق‌ها و مسجدها، موزه و خزانه

اشخاص‌مدفون‌درحرم

ناصرالدین شاه قاجار، سیدابوالقاسم کاشانی، ملاعلی کنی، محمد قزوینی، عباس اقبال آشتیانی، شیخ محمد خیابانی، ستارخان، محمدتقی فلسفی و غیره

اطلاعات بنا

صحن‌های حرم

صحن باغ طوطی، صحن کاشانی، صحن باغ علی‌جان، صحن جنوبی

مشخصات گنبد

ارتفاع به صورت عمودی حدود ۱۲ متر و به صورت محدب حدود ۱۸ متر

مشخصات ضریح

طول ضریح ۸۷/۳ متر، عرض آن ۹۵/۲ متر، ارتفاعش ۴۰/۲ متر

مشخصات‌گلدسته‌ها

ارتفاع حدود ۲۴ متر و قطر میله گلدسته‌ها ۲ متر

فهرست مندرجات

۱ – زندگی نامه
۲ – وفات
۳ – شخصیت
۴ – ساختمان‌ها
۴.۱ – مرقد
۴.۲ – قدمت بقعه
۴.۳ – حرم
۴.۳.۱ – ساختمان اصلی
۴.۳.۱.۱ – مهندسی بنا
۴.۳.۲ – الحاق بقعه امامزاده
۴.۳.۳ – ضریح
۴.۳.۳.۱ – تعمیر
۴.۳.۳.۲ – کتیبه
۴.۳.۳.۳ – صندوق مزار
۴.۴ – گنبد و گلدسته
۴.۵ – صحن وایوان‌ها
۴.۵.۱ – تزیین صحن
۴.۶ – رواق‌ها ومسجدها
۴.۶.۱ – مسجد جنت سرا
۴.۷ – بقعه امامزاده حمزه
۴.۸ – بقعه امامزاده طاهر
۴.۹ – موزه و خزانه
۴.۹.۱ – آثار نفیس دوره سلجوقی
۴.۹.۲ – آثار نفیس دوره صفویه
۴.۹.۳ – آثار نفیس دوره تیموری
۴.۹.۴ – پنجره قاجاری
۴.۱۰ – کتابخانه
۵ – تولیت
۵.۱ – متولیان
۶ – موقوفات
۶.۱ – پیشینه موقوفات
۷ – فهرست منابع
۸ – پانویس
۹ – منبع

زندگی نامه

ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) در روزگار امام هادی (علیه‌السّلام) به قصد زیارت مرقد امام رضا (علیه‌السّلام)، و به قولی به دستور امام هادی، خانواده خود را در مدینه گذارد

[۱] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۱۷، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

و از سامرا وارد ری شد

[۲] بهبهانی، محمدباقر، تعلیقات علی منهج المقال، ج۱، ص۱۹۶، تهران ۱۳۰۶ق.

و در محله ساریانان و کوی موالی، محل برخورد سه محله ویژه حنفیان و شافعیان و شیعیان،

[۳] کریمان، حسین، ری باستان، ج۱، ص۲۲۹، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

در خانه یکی از شیعیان جای گرفت.

[۴] نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۱۴، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۲ق.

وفات

عبدالعظیم در همان شهر بیمار شد و چندی بعد درگذشت. تاریخ دقیق درگذشت او دانسته نیست. اما چون امام هادی میان سال‌های ۲۵۰-۲۵۴ق/۸۶۴-۷۶۸م، در سامرا بود و از همان‌جا عبدالعظیم را به ری فرستاد، نیز چون عبدالعظیم پس از امام هادی درگذشت، تاریخ فوت او می‌بایست پس از ۲۵۴ق/۸۶۸م، باشد. چندی پیش از مرگ عبدالعظیم، مردی به نام عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی، که از گفته قزوینی رازی

[۵] قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، ج۱، ص۵۷۷، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش، صص ۲۲۰، ۵۷۷.

می‌توان دریافت که مذهب تسنن داشته است،

[۶] کریمان، حسین، ری باستان، ج۱، ص۳۸۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

در پی خوابی که دیده بود باغ خود را برای دفن عبدالعظیم و شیعیان دیگر وقف کرد. پس از درگذشت عبدالعظیم جنازه او را در آن باغ نزدیک درخت سیبی به خاک سپردند.

[۷] بهبهانی، محمدباقر، تعلیقات علی منهج المقال، ج۱، ص۱۹۶، تهران، ۱۳۰۶ق.

به همین سبب آرامگاه عبدالعظیم به مشهدالشجره معروف گشت.

[۸] مرعشی، محمدباقر، الرواشح المساویه، ج۱، ص۵۰، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۵ق.

شخصیت

حضرت عبدالعظیم مردی به پرهیزکار و دانشمند و از جمله محدثانِ «مرضی» بود.

[۹] نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۱۴، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۲ق.

او روایاتی از امامان معاصر خود بی‌واسطه نقل کرده است. نیز محدثان بزرگی چون احمد بن ابی‌عبدالله برقی و ابوتراب رویانی، از او سماع حدیث کرده‌اند. کتاب‌هایی همچون خُطَب امیرالمؤمنین

[۱۰] حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفهالرجال، ج۱، ص۶۴، تهران، ۱۳۱۰ق.

[۱۱] نجاشی، احمد، رجال، ج۱، ص۱۷۳، بمبئی، ۱۳۱۷ق.

و یوم و لیله

[۱۲] نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۱۴، تهران، اسلامیه، ۱۳۸۲ق.

به او نسبت داده شده است.

ساختمان‌ها

باغی که پیکر حضرت عبدالعظیم را در آن به خاک سپردند، در دروازه باطان یا باب طاق

[۱۳] اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش.

یا ماطاق، بیرون از باروی ری عهد اسلامی واقع بود و این وضع تا حدود یک سده پیش دوام داشت، چنانکه ملاحسین کاشفی (د ۹۰۶ق/۱۵۰۰م) به این معنی تصریح کرده است.

[۱۴] کاشفی، ملاحسین واعظ، روضه الشهداء، ج۱، ص۴۰۱، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، ۱۳۴۹ش، صص ۲۵۳، ۴۰۱.

نیز نقشه‌ای که کرپورتر جهانگرد انگلیسی در روزگار فتحعلی شاه از ری کشیده، مرقد عبدالعظیم را در بیرون شهر نشان داده است.

[۱۵] کریمان، حسین، ری باستان، ج۱، ص۳۹۴، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

اما شگفت است که بیش‌تر منابع جغرافیای کهن‌تر به این مرقد اشاره‌ای نکرده‌اند. حتی مستوفی با آن که از مقبره امامزاده حسن و ابراهیم خواص و یکی از نوادگان امام موسی که ظاهراً همان حضرت حمزه است، در ری یاد کرده،

[۱۶] مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، ج۱، ص۵۴، به کوشش گای لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق، ص۵۴.

نامی از عبدالعظیم نبرده است.

مرقد

مرقد حضرت عبدالعظیم همانند دیگر زیارتگاه‌های بزرگ در آغاز شامل بنای حرم یعنی هسته مرکزی و اصلی آستانه بود که به تدریج بناهای دیگری پیرامون آن احداث شد و به شکل مجموعه‌ای شامل ایوان‌ها و صحن‌ها و رواق‌ها درآمد. بقعه امامزاده حمزه و امامزاده طاهر در جنب حرم عبدالعظیم نیز جزو بناهای آستانه به شمار می‌رود.

قدمت بقعه

از نخستین بنای بقعه آگاهی دقیقی در دست نیست. کهن‌ترین ماخذ مستندی که در باب بنای حرم تاکنون دیده شده است، سر در آجری درگاه اصلی حرم است که در آن به بانی سر در مذکور یعنی مجدالملک قمی بر اوستانی وزیر برکیارق سلجوقی (اواخر سده ۵ق/۱۱م) اشاره شده است. اما در کتیبه‌ای که در سال‌های اخیر در دیوار سمت چپ همان درگاه تعبیه کرده‌اند، یادآور شده‌اند که در نیمه دوم قرن سوم هجری بنای بقعه توسط محمد بن زید داعی علوی (د ۲۸۷ق/۹۰۰م) تعمیر اساسی شده است. اگر این مطلب درست باشد، باید گفت که داعی زیدی اندکی پس از درگذشت عبدالعظیم، بقعه وی را که قبلاً بنا شده بود، تعمیر کرد و شاید هم بنای اصلی آن را ساخت.

گذشته از این، متخصصان پس از پژوهش در اطراف دیوار آجری درگاه اصلی حرم که دارای کتیبه سابق‌الذکر روزگار سلجوقی است، یادآور شده‌اند که پاره‌هایی از زیر و کنار دیوارهای آن کتیبه در اطراف درگاه وردی، از آثار روزگار آل‌بویه است.

[۱۷] کریمان، حسین، ری باستان، ج۲، ص۴۱۹، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

[۱۸] کریمان، حسین، ری باستان، حاشیه، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

از این رو می‌توان گمان کرد که دست‌کم همه این بخش از حرم ساخته آل بویه بوده و سپس در روزگار سلجوقیان به دست مجدالملک قمی نوسازی شده است. با این همه، برخی گفته‌اند که همه این سردر از آثار مجدالملک قمی و متعلّق به ۴۹۵-۴۹۸ق، است

[۱۹] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱ ص۱۴۶، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

که این تاریخ نادرست به نظر می‌آید.

از روزگار سلجوقیان تا صفویان آگاهی درست و چندانی در باب تعمیر یا توسعه و احداث بناهای تازه در آستانه در دست نیست، ولی آشکار است که این بقعه در طی روزگار مورد توجه امیران و سلاطین ایران، خاصه حاکمان شیعی‌مذهب بوده است، چنان که حسام‌الدوله اردشیر، امیر آل باوند در طبرستان سالانه ۲۰۰ دینار به آن بقعه اختصاص داده بود.

[۲۰] ابن اسفندیار، محمدبن حسن، تاریخ طبرستان، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلاله خاور، ۱۳۲۰ش.

این بقعه در روزگار تیموریان نیز مورد توجه بوده و آثاری از آن دوره برجای است. شاهرخ تیموری خود به زیارت آنجا رفته است.

[۲۱] عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدبن، ج۲، ص۳۲۱، به کوشش محمدشفیع، لاهور، ۱۳۶۵ق، ۲ (۱)/۳۲۱، ۳۲۲.

آستانه حضرت عبدالعظیم در روزگار صفویان که نسب خویش را به امامزاده حمزه فرزند امام موسی کاظم می‌رساندند، بسیار مورد توجه واقع شد و آثار و ابنیه‌ای در اطراف حرم بنیاد گردید، و اهمیت این بقعه همواره فزونی یافت تا در روزگار قاجار که به سبب نزدیکی شهر ری به پایتخت، سخت مورد توجه واقع شد و بیشتر بناهای وابسته به حرم عبدالعظیم و امامزاده حمزه در همین روزگار ساخته یا تکمیل و تزیین گشت. در نیم سده اخیر نیز آستانه حضرت عبدالعظیم، مانند دیگر بقاع متبرکه و معروف ایران، رو به توسعه نهاد و با کشف آثار کهن و بسیار گران‌بهایی از روزگار بویهیان به این سوی، بر اهمیت تاریخی آن بسی افزوده گشت و متولیان وقت به توسعه و تکمیل و تزیین هرچه بیش تر آستانه و تعمیرات بنیادی بخش‌های کهن و پرارزش آن چون ضریح و صندوق همت گماشتند. ابنیه آستانه حضرت عبدالعظیم به شرح زیر است:

حرم

همان‌طور که اشاره شد حرم هسته مرکزی و اصلی آستانه است و کهن‌ترین آثار تاریخی آستانه در همین بخش مشاهده می‌شود. حرم متشکل از چند بخش است:

ساختمان اصلی

در باب ساختمان حرم، پیش از روزگار سلجوقیان، آگاهی مستندی در دست نیست. براساس کهن‌ترین ماخذی که به نظر رسید، مجدالملک ابوالفضل اسعدبن محمد بر اوستانی (مقـ ۴۹۲ق/۱۰۹۹م) وزیر شیعی‌مذهب برکیارق سلجوقی، «مشهد سیدعبدالعظیم حسنی به شهر ری و و بسی از مَشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی (علیه‌السّلام) فرموده یا آلت و عدّت و شمع و اوقاف».

[۲۲] قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال الدین محدث، ج۱، ص۲۲۰، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش، صص ۲۲۰، ۵۷۷.

در ۱۳۴۷ش که تغییراتی در مجموعه آستانه پدید آمد مطلب فوق به اثبات رسید، بدین‌گونه که در تعمیر مسجد بالاسر که در سمت غربی حرم واقع است، پس از برداشتن بخشی از‌ اندودِ دیوار، رگ چین آجریِ آراسته‌ای هویدا شد. کارشناسان با آشکار شدن این دیوار برای دستیابی به مدارک قطعی در باب تاریخ ساختمان حرم، در پیرامون درگاه اصلی حرم نیز به کاوش پرداختند. پس از برداشتن اندود آن قسمت نیز، خشت‌های پخته زیبا و سفال‌های عالی با نقش‌های دلپذیر و ستون‌ها کوچکی روی دیوار، با حاشیه‌ای در پیرامون درگاه حاوی کتیبه‌ای زیبا نمایان شد که نام مجدالملک براوستانی را آشکارا به عنوانی بانی حرم یاد کرده بود.

[۲۳] پیرنیا، محمدکریم، (درگاه و کتیبه آستانه حضرت عبدالعظیم)، مجله باستانشناسیو هنر ایران، س ۲، شمـ ۲ (بهار ۱۳۴۸ش)، صص ۴-۶.

[۲۴] هدایتی، محمدعلی، مشاهدات نگارنده، تحقیقات محلی نگارنده مقاله، زمستان ۱۳۶۵ش.

از سوی دیگر بر رویِ درِ آهنیِ کهنِ حرم، تاریخ ۹۴۵ق/۱۵۳۸م، یعنی روزگار شاه طهماسب اول نقش شده است، ولی به نظر کارشناسان، این در و کتیبه‌های کوفی آن باید مربوط به روزگار سلجوقیان باشد که سپس در روزگار صفویان بازسازی شده است.

[۲۵] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۲۴، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

بنای کنونی حرم، غیر از بخش‌های کهن‌تری که به آن اشاره شد، بیشتر از آثار روزگار صفویان است.

مهندسی بنا

حرم، بنایی ۴ ضلعی است و مانند بیش تر بناهای روزگار سلجوقیان بر فراز ۴ گوشه آن، ۴ فیل‌گوش پدید آورده‌اند که در بالا شکل ۸ ضلعی به خود می‌گیرد. بالاتر از آن نیز به سبب طاق بندی‌های کوچک، ۱۶ ضلعی به نظر می‌رسد.

[۲۶] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۲۹۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

حرم در هر ضلع به وسیله دری به رواق‌های مجاور گشوده می‌شود. درگاه اصلی حرم در شمال آن و رو به سوی ایوان بزرگ و شمالی، مدخل اصلی حرم در سوی مشرق بوده است.

[۲۷] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۲۷، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

دو مصراع (لنگه) در اصلی حرم زرّین است و احادیثی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امام رضا (علیه‌السّلام) و امام هادی (علیه‌السّلام) بر آن نقش شده است. سطح دولنگه در را برای محافظت خطوط و نقش و نگارهای آن و نیز دیوار آجری کهن کنار درگاه را از زمین به ارتفاع ۲ متر با حفاظتی از شیشه پوشانیده‌اند.

درِ جنوبی حرم که از چوب است و بسیار زیبا منبت‌کاری شده و اشعاری بر آن حک گشته، به راهروِ جنوبی حرم در شرق امامزاده حمزه گشوده می‌شود. درب شرقی نیز به راهروِ شرقی حرم، و درِ غربی به مسجد بالاسر راه می‌یابد.
گرداگرد دیوارهای درون حرم، از پایین یا ازاره‌ای از سنگ مرمر سیاه و سفید به ارتفاع ۶۵/۱ متر پوشیده شده است. از بالای ازاره تا سقف و خود سقف به گونه زیبایی آینه‌کاری شده است. این آینه کاری در ۱۲۷۳ق/۱۸۵۷م، به فرمان ناصرالدین شاه انجام یافته است.

[۲۸] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ۱۶۱، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

زیر سقف، فیل‌گوش‌های زیبایی پوشیده از آینه دیده می‌شود. بر فراز این طاق‌ها و گرداگرد حرم، بر کتیبه‌ای احادیثی نقش شده است.

الحاق بقعه امامزاده

ظاهراً دو بقعه امامزاده، حمزه و حضرت عبدالعظیم در قدیم از یکدیگر جدا بوده است. در سده ۹ ق/ ۱۵ م، همراه با ساختمان‌های اطراف، این دو بقعه به صورت یک مجموعه درآمده است. این معنی از ۲ کتیبه چوبی مورخ ۸۴۸ ق/۱۴۴۴ م، بر روی درِ منبت‌کاری کهنی که پیشتر میان مسجد بالاسر و مقبره ناصرالدین شاه بوده و سپس آن را در دهانه راهروی که به شمال ایوان امامزاده حمزه منتهی می‌گردد کار گذاردند، هویداست.

[۲۹] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ۳۷۳، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

[۳۰] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ۳۷۴، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

در دیوار جنوبی حرم به سمت غرب، به احتمال قوی محرابی بوده که مبدل به دالانی شده که اکنون به ایوان بقعه امامزاده حمزه مربوط شده است.

[۳۱] پیرنیا، محمدکریم، (درگاه و کتیبه آستانه حضرت عبدالعظیم)، مجله باستانشناسیو هنر ایران، س ۲، شمـ ۲ (بهار ۱۳۴۸ش)، صص ۴-۶.

ضریح

ضریح، کهن‌ترین ماخذ در باب ضریح مرقد حضرت عبدالعظیم، فرمان مورخ ۹۵۰ ق/۱۵۴۳ م، شاه طهماسب صفوی درباره متولی و موقوفات آستانه است. از فرمان یاد شده برمی آید که تا آن زمان بر گرد مزار، ضریحی نبوده است. طهماسب صفوی در این فرمان، برای جلوگیری از دست رساندن زایران به صندوق مزار، دستور داد که ضریحی چوبی بر گرد مزار نصب شود.

[۳۲] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۷۹، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

چنین می‌نماید که این ضریح تا روزگار فتحعلی شاه بر جای بوده است زیرا هیچ اطلاعی در باب مرمت یا تغییر ضریح طهماسبی تا روزگار قاجار، به دست نیامده است. فتحعلی شاه قاجار آن ضریح را با ضریحی از نقره تعویض کرده است. این ضریح در روزگار ناصرالدین شاه تعمیر شد.

[۳۳] ایرانشهر (ذیل اوقاف)، ۲/۱۳۳۱-۱۳۳۲.

[۳۴] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۵۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

تعمیر

با این همه در ۱۳۲۸ش، به سبب لرزش سخت و سستیِ بنِ آن، پاره‌ای از بخش‌های ضریح را تعویض کردند

[۳۵] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۵۰، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

[۳۶] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۵۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

و آن را بر پایه‌ای از سنگ مرمر به ارتفاع ۳۵ سانتی‌متر بر پای داشتند: اما بخش بالای ضریح شامل کتیبه‌ها و اشعار بر جای ماند. درازای ضریح ۸۷/۳ و پهنای آن ۹۵/۲ و ارتفاعش ۴۰/۲ متر است. در گرداگرد ضریح جمعاً ۱۴ دهانه مشبک دیده می‌شود.

کتیبه

در پشت این دهانه‌ها به استثنای دهانه میانی جبهه شرقی ضریح که درب ورودی آن به شمار می‌رود، صفحات شیشه‌ای بزرگی برای جلوگیری از دست رساندن زایران به صندوق تعبیه کرده‌اند. بر حاشیه بالای ضریح و گرداگرد آن کتیبه‌ای است که سوره الرحمن به خط ثلث بر آن نقش شده و در زیر، بر کتیبه دیگری اشعاری به فارسی رقم خورده است. در این اشعار، نام فتحعلی شاه، بانی ضریح نقره و امین‌السلطان، مجری تعمیر آن در روزگار ناصرالدین شاه خوانده می‌شود. بر فراز و گرداگرد ضریح، جمعاً ۶۴ گلدان زرین زیبا ـ در هر طول ۲۰ عدد و در هر عرض ۱۲ عدد ـ و افزون بر این، در ۴ گوشه ضریح، ۴ گلدان زرین بزرگتر نصب شده است.

صندوق مزار

صندوق مزار، یکی از نفیس‌ترین آثار تاریخی آستانه عبدالعظیم، صندوق چوبی روی مزار است که در ۴ سوی آن، زیارت‌نامه و آیات قرآنی به خط نسخ و ثلث برجسته، توسط یحیی بن محمد اصفهانی

[۳۷] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۴۹، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

حکاکی شده است و تاریخ ۷۲۵ ق/۱۳۲۵ م، بر روی آن قابل خواندن است. این صندوق به تصریح کتیبه روی آن، به دستور خواجه نجم‌الدین محمد، مقارن روزگار ابوسعید ایلخانِ مغول ساخته شده است. به تصریح کتیبه مذکور، بنای مرقد نیز از هموست.

[۳۸] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۲۳، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

اما خواجه نجم‌الدین می‌بایست مرقد را تعمیر کرده باشد، زیرا چنان که اشاره شد، تجدید بنای اصلی حرم در روزگار سلجوقیان و به فرمان مجدالملک انجام یافت. صندوق یاد شده که در اثر مرور زمان فرسوده شده بود، در ۱۳۲۹ ش توسط حاج محمدصنیع خاتم، هنرمند مشهور عصر، به گونه زیبایی مرمت شد

[۳۹] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۵۰، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

[۴۰] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۲۴، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

و اکنون به درازای ۵۸/۲ و پهنای یک و ارتفاع ۲۰/۱ متر بر جای است.

گنبد و گلدسته

گنبد زراندود حضرت عبدالعظیم، خود از جمله آثار کهن آستانه است. این گنبد نیز نخستین بار توسط مجدالملک براوستانی، آنگاه که بقعه را تجدیدبنا می‌کرد، ساخته شد، گنبد مانند دیگر گنبدهای بقاع متبرکه درجه اول دارای ۲ جدار است. پوشش درونی، شامل طاق ضربی مدور و پوشش بیرونی مخروطی شکل بود که در روزگار شاه طهماسب تغییر شکل یافت.

[۴۱] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۲۹۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

و در ۱۲۷۰ ق/۱۸۵۴ م، به فرمان ناصرالدین شاه طلاکاری شد.

[۴۲] کریمان، حسین، ری باستان، ج۱، ص۳۹۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

ارتفاع گنبد از راس تا سطح بام به صورت عمودی حدود ۱۲ متر و به صورت محدب حدود ۱۸ متر است. بر گرداگرد گنبد، ۲ ردیف کتیبه نصب شده است. بر کتیبه‌های بالایی، اشعاری با خطوط زرین بر متن لاجوردی رنگ حاکی از طلاکاری گنبد به فرمان ناصرالدین شاه است. بر کتیبه زیرین که عریض تر از کتیبه بالای است، آیه «انا فَتَحْنالَکَ فَتْحاً مُبیناً» نقش بسته است. پوشش درونی گنبد، همراه با دیوارهای حرم آینه‌کاری شده است. گلدسته‌های حرم برخلاف گنبد، از آثار نیمه دوم سده ۱۳ ق/۱۹ م، است و به فرمان ناصرالدین شاه، همراه با طلاکاری گنبد، بنا گشت.

[۴۳] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۶۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

ارتفاع مناره‌ها از راس تا سطح بام حدود ۲۴ متر و قطر میله گلدسته‌ها یا بخش استوانه‌ای آن ۲ متر است. از هر مناره به وسیله ۲ پلکان داخلی به بالای آن می‌توان رفت. این مناره‌ها بر پایه‌های مربع شکل آجری به درازای هر ضلع ۲۰/۴ متر استوار شده است.

صحن وایوان‌ها

در اطراف حرم، صحن‌ها و ایوان‌هایی است که بیش تر در روزگار صفویان و قاجاریان ساخته یا تعمیر و تزیین شده است. مهم‌ترین صحن و ایوان فعلی، صحن و ایوان بزرگ آستانه در شمال حرم است. این بنا در روزگار ناصرالدین شاه ساخته شد. ساختمان ایوان بزرگ آینه در این صحن که اکنون در دو سوی آن کفش کن‌ها واقع است، به دستور میرزاابراهیم‌خان امین‌السلطان آغاز شد و در زمان فرزندش میرزاعلی اصغرخان در۱۳۰۹ ق/۱۸۹۱ م، به پایان رسید.

[۴۴] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۵۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

این دیوان دارای ۱۰ ستون سنگی بلند و بسیار زیباست. ازاره ایوان از سنگ مرمر سیاه و سفید است. در بالای مدخل ایوان به سوی حرم، کتیبه‌ای بر کاشی نقش گشته که از نام بانی آن حکایت دارد. برخی حدس زده‌اند که سابقاً به جای رواق و ایوان شمالی، مسجدی بوده که بخش آستانه محسوب می‌شده است. کتیبه‌های ۲ جفت درِ منبت‌کاری که در خزانه است، نام جنت‌سرا را اد می‌کند و این احتمال هست که مسجدی در بخش شمالی حرم به نام جنت‌سرا وجود داشته است.

[۴۵] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۱۵۷، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

تزیین صحن

در سال‌های اخیر این صحن سنگ فرش شد و آینه‌کاری ایوان آن تجدید گشت. در شرق صحن بزرگ، بنای امامزاده طاهر جای دارد. ایوان جنوبی حرم در ۹۴۴ ق/۱۵۳۷ م، به فرمان شاه طهماسب اول ساخته شد

[۴۶] ایرانشهر (ذیل اوقاف)، ۲/۱۳۳۱-۱۳۳۲.

[۴۷] هدایتی، محمدعلی، آستانه ری، ج۱، ص۲۶، مجموعه اسناد و فرامین، تهران، ۱۳۴۴ش، جمـ.

و در ۱۲۷۰ ق/۱۸۵۴ م، به فرمان ناصرالدین شاه توسط میرزاآقاخان نوری آینه‌کاری و تزیین شد.

[۴۸] کریمان، حسین، ری باستان، ج۱، ص۳۹۱، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۵ش، ۱، ۲، جمـ.

صحن‌های دیگر آستانه در گرداگرد حرم عبارتند از: ۱. صحن باغ طوطی یا مدرسه امین‌السلطان در شمال غربی حرم، ۲. صحن ناصرالدین شاه، یا صحن ولیعهدی که اکنون به صحن کاشانی معروف است، در غرب حرم، ۳. صحن باغ علی‌جان در شرق حرم، ۴. صحن جنوبی که به صحن امامزاده حمزه معروف است.

رواق‌ها ومسجدها

مسجد و رواق بالاسر، در غرب حرم، از ساخته‌های روزگار صفویان، محوطه‌ای بزرگ است که به وسیله راهرو و پنجره‌هایی در غرب آن به صحن ناصرالدین شاه مربوط می‌شود.
از اره این مسجد از سنگ مرمر سیاه و سفید است. از بالای ازاره تا سقف و خود سقف آینه‌کاری است. این رواق دارای محرابی بسیار زیبا از کاشی‌های معرق رنگارنگ است که بر روی آن‌ها و گرداگرد محراب آیات قرآنی نقش شده است.
میان مسجد بالاسر و حرم عبدالعظیم از سوی شرق، دری زیبا و منبت کاری است که به شهادت کتیبه روی آن، در ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م، به دستور اعتمادالدوله و توسط میرزامحمدحسین شیرازی ساخته شده است. بر بالای این در، پنجره‌های مشبک واقع است که گرداگرد آن مانند سایر بخش‌های دیوار رواق آینه‌کاری است.
در جنوب مسجد بالاسر رواق دیگری است که از جنوب به حرم امامزاده حمزه و از شرق به حرم عبدالعظیم می‌پیوندد. این رواق نیز دارای ازاره‌ای از سنگ مرمر سیاه و سفید و از بالای آن تا سقف و خود سقف آینه‌کاری است (مشاهدات نگارنده).

مسجد جنت سرا

در شرق حرم عبدالعظیم، مسجد زنانه یا پایین پا، از ساخته‌های روزگار صفویان،

[۴۹] مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، ج۱، ص۲۹۳، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۶۱ش، جمـ.

واقع است که پیش از احداث صحن و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم بود. ولی سپس آن مدخل را م