توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت جنگ (به فتح جیم) دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت جنگ (به فتح جیم)،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت جنگ (به فتح جیم) :

پاورپوینت جنگ (به فتح جیم)

جنگ، واژه ای پارسی و کهن و پر کاربرد به معنای هر گونه درگیری(ذهنی و لفظی و بدنی) افراد با خود یا با دیگران، خصوصاً به معنای زد و خورد خشن میان گروه‌ها و اقوام و ملت‌ها و کشورها به انگیزه های مختلف؛ همین معنای تقریباً اصطلاحی است که در مقاله مفصّل حاضر مورد نظر است.

فهرست مندرجات

۱ – شیوه مقاله در مباحث
۲ – تقسیم بندی مقاله «جنگ»
۳ – ۱) کلیات مقوله «جنگ»
۳.۱ – الف)«جنگ» از دیدگاه فلسفی، حقوقی، تاریخی
۳.۱.۱ – «جنگ» در نظر ابن خلدون
۳.۱.۲ – مهمترین نظرات فلسفی در «جنگ»
۳.۱.۳ – تقابل دیدگاه کانت و هابز
۳.۱.۴ – راه پایان دادن به جنگ‌ها
۳.۱.۵ – جنگ از دیدگاه کلازویتس
۳.۱.۶ – دیدگاه حقوقدانان به «جنگ»
۳.۱.۷ – نظریه جنگ عادلانه یا مقدس
۳.۱.۸ – نقش تشکیل جامعه ملل در جنگ‌ها
۳.۱.۹ – اندیشه تدوین حقوق جنگ
۳.۱.۱۰ – ثمره حقوقی شدن مسئله «جنگ»
۴ – ب) «جنگ» از دیدگاه اسلامی
۴.۱ – «جنگ» نزد عرب دوره جاهلی
۴.۲ – «جنگ» ازصدراسلام‌ تا پایان‌ خلافت‌ عباسی‌
۴.۲.۱ – دیدگاه پیامبر اکرم به مقوله جنگ
۴.۲.۲ – رد اتهام جنگ‌طلبی به پیامبر
۴.۲.۳ – مهم ‌ترین دلایل گسترش اسلام
۴.۲.۴ – نحوه تعامل امیرالمومنین با مقوله جنگ
۴.۲.۵ – خصوصیات جنگ های بنی‌امیه وبنی‌عباس
۴.۲.۶ – قواعد الزامی و اخلاقی جنگ
۴.۳ – اقسام جنگ در اسلام
۵ – عناوین مرتبط
۶ – فهرست منابع
۷ – پانویس
۸ – منابع

شیوه مقاله در مباحث

این مقاله می‌کوشد علاوه بر توضیح کلی مفهوم جنگ از دیدگاه های مختلف، جنبه های مهم این موضوع را در مناطق و دوره های اصلی اسلامی بررسی کند؛ جنگ های مهم دارای مدخل مستقل‌اند و بعضی از مفاهیم مهم مربوط به موضوع نیز در مدخل های مرتبط طرح می‌شوند.

تقسیم بندی مقاله «جنگ»

مقاله حاضر متشکل از این بخش هاست :
۱) کلیات
الف) از دیدگاه فلسفی و حقوقی ـ تاریخی
ب) از دیدگاه اسلامی
۲) نزد عرب دوره جاهلی
۳) از صدر اسلام تا پایان خلافت عباسی
۴) ایران پس از اسلام
الف) از سده سوم هجری تا حمله مغول
ب) دوره مغول و پس از آن
۵) دوره ممالیک
۶) هند دوره اسلامی
۷) دوره عثمانی

۱) کلیات مقوله «جنگ»

الف)«جنگ» از دیدگاه فلسفی، حقوقی، تاریخی

جنگ به عنوان اقعیتی آمیخته با شر، از جمله لوازم اجتناب ناپذیر زندگی اجتماعی به شمار رفته است.
رفتارهای خصمانه در طول تاریخ، به ویژه در میان گروه‌ها و دولت های رقیب و هم جوار، به اشکال گوناگون بروز کرده و از منظر اهداف و انگیزه ها، گاه فتنه جویانه و گاه عدالت طلبانه بوده اند.

[۱] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۲۷۱.

[۲] شارل لوئی دو سکوندا مونتسکیو، روح القوانین، ج۱، ص۲۶۹ـ۲۹۱، ترجمه و نگارش علی اکبر مهتدی، تهران ۱۳۶۲ ش.

امروزه هم برخی از کشورها برای تحصیل منافع خویش یا توسعه آن و از میان برداشتن رقیب، سیاست جنگ را بر می‌گزینند؛ ازاین رو، موضوع جنگ علاوه بر جنبه حقوقی و فقهی، از ابعاد گوناگون تاریخی، جامعه شناختی، اخلاقی، فلسفی، اقتصادی و جز این‌ها اهمیت دارد.
افلاطون

[۳] افلاطون، جمهوری، ج۱، ص۹۶، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران ۱۳۵۳ ش.

علت اصلی جنگ را سرشت ذاتی انسان، مبنی بر ابراز محبت به آشنایان و ابراز خشم به بیگانگان، دانسته است.

«جنگ» در نظر ابن خلدون

به نظر ابن خلدون

[۴] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۲۷۰ـ۲۷۱.

نیز جنگ امری طبیعی و برآمده از سرشت انسان است و ازاین رو در طول تاریخ همواره انسان‌ها با جنگ دست به گریبان بوده اند؛ به نظر او، اساسی ‌ترین انگیزه و علت جنگ، ابراز خشم و انتقام گرفتن است.
همچنین گاهی انسان، که فطرتاً زندگی جمعی و طبیعتی حیوانی دارد، برای تحصیل وسایل مورد نیاز خود به جنگ روی می‌آورد.
برخی فیلسوفان جنگ را یکی از ضروریات زندگی انسان دانسته، اما برخی دیگر جنگ را رفتاری جنون آمیز شمرده‌اند که ارزش انسان را پست تر از چهار پایان می‌کند.

[۵] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۵۸.

مهمترین نظرات فلسفی در «جنگ»

در میان فیلسوفانی که به فلسفه جنگ و صلح پرداخته اند، آرای «امانوئل کانت» و «کارل فون کلازویتس» شایان توجه است.

[۶] فرهنگ تاریخ اندیشه ها، فیلیپ پ. وینر، ج۳، ص۴۴۲، نیویورک: پسران چارلز اسکریبنر سال ۱۹۷۳.

[۷] فرهنگ تاریخ اندیشه ها، فیلیپ پ. وینر، ج۴، ص۵۰۰ ـ۵۰۳، نیویورک: پسران چارلز اسکریبنر سال ۱۹۷۳.

کانت، با نگارش رساله «صلح پایدار»، در راه تحقق صلح در جامعه بین الملل کوشید. در تقابل با کانت، کلازویتس با کتاب مشهور «درباره جنگ» به «نظریه پرداز جنگ» شهرت یافت.
دیدگاه کانت در روابط بین الملل، همسو با رویکرداروپای قرن هجدهم و این عقیده کهن بود که زندگی انسان تناوبِ بی پایانِ جنگ و صلح است.

[۸] وب گالی، فیلسوفان جنگ و صلح: کانت، ج۱، ص۲۹، کلاؤزِویتس، مارکس، انگلس، تولستوی، ترجمه محسن حکیمی، تهران ۱۳۷۲ ش.

تقابل دیدگاه کانت و هابز

دیدگاه کانت در باره صلح بین الملل در مقابل دیدگاه «هابز» قرار داشت؛ پیامدمنطقی دیدگاه هابزی آن است که تحقق صلح تنها با ایجاد تعادل میان قدرت‌ها و تهدیدها ممکن است،

[۹] صلح پایدار: جستارهایی در باب آرمان جهان وطنی کانت، مقدمه بومن و لوتس ـ باخمان، ج۱، ص۴، کمبریج، ماساچوست: انتشارات MIT، ۱۹۹۷.

ولی به نظر کانت

[۱۰] امانوئل کانت، صلح پایدار و مقالات دیگر در سیاست، ص ۱۱۰، تاریخ و اخلاق، تد همفری، ایندیاناپولیس ۱۹۸۳.

جنگِ تنبیهی پذیرفتنی نیست.
جنگ ذاتاً موجب آشفتگی و ضد قانون و وسیله ای نا معقول برای تأمین حقوق انسان هاست، حتی هنگامی که اجتناب ناپذیر باشد.

[۱۱] وب گالی، فیلسوفان جنگ و صلح: کانت، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، کلاؤزِویتس، مارکس، انگلس، تولستوی، ترجمه محسن حکیمی، تهران ۱۳۷۲ ش.

راه پایان دادن به جنگ‌ها

کانت

[۱۲] امانوئل کانت، صلح پایدار و مقالات دیگر در سیاست، ص ۱۱۵ـ ۱۱۷، تاریخ و اخلاق، تد همفری، ایندیاناپولیس ۱۹۸۳.

ایجاد اتحادیه مللی را که با یکدیگر پیمان عدم تجاوز دائمی امضا کرده باشند، راه دستیابی به نظم قانونی بین المللی و پایان دادن به هرگونه جنگ می‌دانست.
به نظر او

[۱۳] امانوئل کانت، صلح پایدار و مقالات دیگر در سیاست، ص ۱۰۸ـ ۱۰۹، تاریخ و اخلاق، تد همفری، ایندیاناپولیس ۱۹۸۳.

، نظم بین المللی تنها زمانی ممکن است که پاره ای از حکومت‌ها آزادانه از حق به راه انداختن جنگ چشم بپوشند و زیربنای صلح پایدار برپایی حکومت جمهوری در همه کشورهاست

[۱۴] امانوئل کانت، صلح پایدار و مقالات دیگر در سیاست، ص ۱۱۳، تاریخ و اخلاق، تد همفری، ایندیاناپولیس ۱۹۸۳.

.

جنگ از دیدگاه کلازویتس

بر پایه دیدگاه کلازویتس،

[۱۵] کارل فون کلازویتس، در باره جنگ، ج۱، ص۵، جی.جی. گراهام، ۱۹۹۷.

جنگ رقابتی همراه با خونریزی است که در آن طرف غالب حریف خود را به برآوردن خواست های خود وا می دارد.
پس، جنگ از ابزارهای واقعی سیاسی است که البته در شرایط خاصی تحمیل می‌شود.

[۱۶] کارل فون کلازویتس، در باره جنگ، ج۱، ص۲۲، جی.جی. گراهام، ۱۹۹۷.

کاربرد سیاست جنگ تنها هنگامی معقول است که دلیل|ادله و منافع عقلانی کافی وجود داشته باشد؛ ازاین رو، به نظر کلازویتس

[۱۷] کارل فون کلازویتس، در باره جنگ، ج۱، ص۱۴، جی.جی. گراهام، ۱۹۹۷.

دولت نباید زمام امور سیاسی جنگ را به نظامیان بسپارد.
جنگ فعالیتی پیچیده و بی قاعده است که برای دو طرف فرصت های مشترکی پدید می‌آورد؛ ازاین رو، هیچ کس نمی‌تواند پیروزی در جنگ را ضمانت کند و بهترین راهبرد در جنگ، داشتن قدرت و برتری نظامی است.

[۱۸] کارل فون کلازویتس، در باره جنگ، ج۱، ص۱۹، جی.جی. گراهام، ۱۹۹۷.

[۱۹] کارل فون کلازویتس، در باره جنگ، ج۱، ص۸۴، جی.جی. گراهام، ۱۹۹۷.

[۲۰] کارل فون کلازویتس، در باره جنگ، ج۱، ص۱۶۰ـ ۱۶۸، جی.جی. گراهام، ۱۹۹۷.

از جمله انتقاداتی که بر کلازویتس وارد شده

[۲۱] وب گالی، فیلسوفان جنگ و صلح: کانت، ج۱، ص۷۹، کلاؤزِویتس، مارکس، انگلس، تولستوی، ترجمه محسن حکیمی، تهران ۱۳۷۲ ش.

آن است که وی در مورد نوع مقبول] جنگ نظر قاطعی نداده است.

دیدگاه حقوقدانان به «جنگ»

حقوق دانان در مورد ماهیت جنگ آرای مختلفی ابراز کرده اند.
برخی آن را پدیده ای فراتر از حقوق و شماری دیگر بیگانه از حقوق دانسته اند، اما به نظر بیش‌تر آنان می‌توان جنگ را، به عنوان یک واقعیت، دارای مفهوم حقوقی دانست.

[۲۲] شارل روسو، حقوق مخاصمات مسلحانه، ج۱، ص۲۶، ج ۱، ترجمه علی هنجنی و شیرین نیرنوری، (تهران) ۱۳۶۹ ش.

[۲۳] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۴۴، تهران ۱۳۷۳ ش.

در حقوق بین الملل، جنگ درگیری مسلحانه میان کشورهاست که با اعلان صریح آن از سوی حداقل یکی از طرفین درگیر و با هدف دستیابی به منافع و مصالح ملی صورت می‌گیرد.
براساس این تعریف، درگیری های داخلی در یک کشور، جنگ به مفهوم حقوقی آن به شمار نمی‌رود مگر آن‌که یک کشور ثالث این مخاصمه را به عنوان جنگ به رسمیت بشناسد.
امروزه در بسیاری از اسناد بین المللی، از جمله در اسناد کمیته بین المللی صلیب سرخ و منشور ملل متحد، به جای اصطلاح جنگ از تعبیر «برخورد مسلحانه» استفاده می‌شود تا درگیری های داخلی را هم دربر گیرد.
ترکیب اصطلاحی «جنگ سرد»، که بیانگر نوعی موازنه وحشت فرهنگی و اعتقادی میان بلوک شرق و غرب پس از جنگ جهانی دوم بود، فاقد مفهوم حقوقی جنگ است.

[۲۴] شارل روسو، حقوق مخاصمات مسلحانه، ج۱، ص۹ـ۱۵، ج ۱، ترجمه علی هنجنی و شیرین نیرنوری، (تهران) ۱۳۶۹ ش.

[۲۵] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۴۵ـ۴۸، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۲۶] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۳ـ۵، تهران ۱۳۷۳ ش.

جنگ با «اقدامات مقابله به مثل» نیز تفاوت دارد.
اقدمات مقابله به مثل، در واقع پیامد رفتار زور مدارانه یک کشور در برابر کشوری دیگر است که هدف از آن وارد ساختن خسارت به طرف مقابل برای ملزم کردن وی به رعایت مقررات حقوقی است.
«اقدامات تلافی جویانه» با اعلان جنگ از سوی یکی از دو طرف، می تواند به جنگ تبدیل گردد.

[۲۷] شارل روسو، حقوق مخاصمات مسلحانه، ج۱، ص۱۶ـ۲۵، ج ۱، ترجمه علی هنجنی و شیرین نیرنوری، (تهران) ۱۳۶۹ ش.

[۲۸] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۴۸ـ۷۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

نظریه جنگ عادلانه یا مقدس

در دوران باستان، که توسل به زور در همه جوامع عمومیت داشت، نظریه «جنگ عادلانه» یا «جنگ مقدّس» در روم مطرح شد و بعدها در قرون وسطا، که کلیسا در اروپا به قدرت رسید، مورد توجه عالمان مسیحی، از جمله توماس آکوئینی، قرار گرفت و بیش‌تر شکل مذهبی یافت.
از نمونه های این جنگ از دیدگاه مسیحیان، «جنگ های صلیبی» است که برای استرداد بیت المقدّس از مسلمانان آغاز شد و از قرن پنجم تا هفتم/ یازدهم تا سیزدهم در هشت مرحله ادامه یافت.
در اواخر قرن شانزدهم میلادی، نظریه جنگ عادلانه نظم جدیدی یافت و برای آن چهار شرط مقرر شد:
۱) عنوان عادلانه،
۲) انگیزه عادلانه،
۳) ضرورت داشتنِ جنگ ،
۴) راهبری عادلانه

[۲۹] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۲۰ـ۲۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۳۰] علی باقری، کلیات و مبانی استراتژی و جنگ، ج۱، ص۲۹، (تهران) ۱۳۷۰ ش.

[۳۱] علی باقری، کلیات و مبانی استراتژی و جنگ، ج۱، ص۳۱، (تهران) ۱۳۷۰ ش.

[۳۲] خوان ریکاردو کول، فضای مقدس و جنگ مقدس: سیاست، ص ۱۶۱، فرهنگ و تاریخ شیعه، لندن ۲۰۰۲.

.
در قرن دوازدهم و سیزدهم/ هجدهم و نوزدهم این اندیشه خطرناک شکل گرفت که همه نوع جنگ با هدف دفاع از منافع خاص، جنگی مشروع است.
ظاهراً این تلقی از جنگِ مشروع امروزه احیا شده است.

[۳۳] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۳۷۳ ش.

در اسلام، جنگ عادلانه مفهومی ندارد.
برخی مستشرقان کوشیده‌اند که مفهوم جهاد اسلامی را با جنگ عادلانه یکسان جلوه دهند

[۳۴] ایگناس گولدتسیهر، العقیده و الشریعه فی الاسلام، ج۱، ص۱۰۶، نقله الی اللغه العربیه و علق علیه محمد یوسف موسی، عبدالعزیز عبدالحق، و علی حسن عبدالقادر، بیروت ۱۹۴۶.

ولی جهاد اسلامی از نظر اهداف و شرایط از آن متمایز است.
در آغاز عصر جدید در اروپا (قرن دهم/ شانزدهم)، جنگ حق هر کشور شناخته می‌شد و تصمیم گیری در باره آن در صلاحیت حاکم کشور یا پادشاه بود.
در قرن نوزدهم، قدرت های بزرگ اروپایی با تشکیل چند اجلاس و اتحادیه به حل و فصل سیاسی منازعات پرداختند که تا حدودی موفقیت آمیز بود.

نقش تشکیل جامعه ملل در جنگ‌ها

در اواخر این قرن و اوایل قرن بیستم، اجلاس های صلح لاهه نقش مؤثری در منع توسل به زور و پیشگیری از جنگ ایفا کردند.
از جمله توافقات این اجلاس ها، تأسیس دیوان دائمی داوری، با هدف پیشگیری از جنگ با اقدامات میانجی گرانه، در ۱۸۹۹/ ۱۳۱۷، محدود شدن توسل به زور برای دستیابی به مطالبات، و انعقاد قراردادی در ۱۹۰۷/ ۱۳۲۵ بود.

[۳۵] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۴ـ ۵، تهران ۱۳۷۳ ش.

تشکیل جامعه ملل و پذیرش میثاق جامعه ملل هرچند در پیشگیری از بروز جنگ چندان موفق نبود، توانست نوعی ممنوعیت نسبی و حقوقی در برابر جنگ پدید آورد و ضمانت های اجرایی هم برای جلوگیری از توسل به زور در روابط بین الملل در نظر گرفته شد، مانند قطع روابط تجاری و اقتصادی با کشور متجاوز و بیرون راندن آن از جامعه ملل.

[۳۶] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۵ ـ ۸، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۳۷] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۲۵ـ ۲۸، تهران ۱۳۷۳ ش.

پیمان های دیگری نیز منعقد شد مانند «معاهده لوکارنو» در ۱۹۲۵/۱۳۰۴ ش و «پیمان کلوگ-بریان» یا «پیمان پاریس» در ۱۹۲۸/ ۱۳۰۷ ش.

[۳۸] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۸ـ۱۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۳۹] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۲۸ـ۳۰، تهران ۱۳۷۳ ش.

به موجب منشور ملل متحد نیز توسل به زور ممنوع و روش‌هایی برای حل اختلاف مقرر شد.
مجمع عمومی سازمان ملل متحد توسل به زور را تنها در مورد دفاع مشروع، کسب استقلال و تعیین سرنوشت ملت‌ها جایز شمرده است، اما عواملی مانند ناهماهنگی قدرت های بزرگ در مخاصمات بین المللی، زیر پا گذاشته شدن منشور از سوی خود این قدرت‌ها و توجیه کردن جنگ با عنوان دفاع از خود در برابر تروریسم، موجب شده است که سازمان ملل از دستیابی به هدف اصلی خود، یعنی تحقق صلح و امنیت جهانی، بازبماند.

[۴۰] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۱۳ـ ۱۸، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۴۱] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۳۰ـ۳۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۴۲] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۴۷ـ۶۴، تهران ۱۳۷۳ ش.

هر چند برخی از قواعد و اصول بشر دوستانه مربوط به جنگ، مانند تمایز قائل شدن میان نظامیان و غیر نظامیان و پرهیز از کشتن اسیران، کم و بیش در برخی جوامع باستانی رعایت می‌شد،

[۴۳] کریس آو یوکنیک و روژه نورمان، مشروعیت خشونت: تاریخچه انتقادی حقوق جنگ، ج۱، ص۳۱، ۱۳۷۵ ش.

اما در قرن نوزدهم حقوق جنگ، به عنوان بخشی از حقوق بین الملل، پذیرفته شد و با صدور «اعلامیه سن پترزبورگ» در ۱۸۶۸/ ۱۲۸۵ و «اعلامیه بروکسل» در ۱۸۷۴/۱۲۹۱ و پس از اجلاس های لاهه در ۱۸۹۹/ ۱۳۱۷ و ۱۹۰۷/ ۱۳۲۵، قواعد حقوق نوین جنگ پی ریزی گردید که شامل قواعد حاکم بر روابط کشورهای متخاصم با یکدیگر یا با کشورهای بی طرف است.

[۴۴] فرهنگ تاریخ اندیشه ها، فیلیپ پ. وینر، ج۳، ص۴۵۱ـ۴۵۶، نیویورک: پسران چارلز اسکریبنر سال ۱۹۷۳.

[۴۵] کریس آو یوکنیک و روژه نورمان، مشروعیت خشونت: تاریخچه انتقادی حقوق جنگ، ج۱، ص۳۲، ۱۳۷۵ ش.

[۴۶] کریس آو یوکنیک و روژه نورمان، مشروعیت خشونت: تاریخچه انتقادی حقوق جنگ، ج۱، ص۳۶ـ ۳۸، ۱۳۷۵ ش.

اندیشه تدوین حقوق جنگ

توسعه تسلیحات و افزایش تعداد قربانیان جنگ ها، اندیشه تدوین حقوق جنگ را تقویت کرد.

[۴۷] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۸۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

از جمله مهم ‌ترین منابع حقوق جنگ، مقررات بشر دوستانه ژنو (مصوب ۱۹۲۵/ ۱۳۰۴ش و ۱۹۲۹/ ۱۳۰۸ش) و معاهداتی که از گروه های معینی از قربانیان جنگ حمایت می‌کند و مقررات لاهه در باره ابزارها و شیوه های جنگی است.

[۴۸] کریس آو یوکنیک و روژه نورمان، مشروعیت خشونت: تاریخچه انتقادی حقوق جنگ، ج۱، ص۲۴، ۱۳۷۵ ش.

تمایز میان منطقه جنگی و جبهه جنگ در حقوق جنگ حائز اهمیت است.

[۴۹] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۹۵ـ ۱۰۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

بخش مهمی از حقوق جنگ، ناظر به قوانینی است که شامل گروه های آسیب پذیر در جنگ، به ویژه غیر نظامیان، می شود، از جمله مقررات مربوط به مجروحان و کودکان و زنان و اسیران و روزنامه نگاران، ممنوعیت های مربوط به بمباران مکان های غیر نظامی و شکنجه و بازجویی غیر انسانی، قوانین مربوط به صلیب سرخ و تردد آمبولانس ها، تأسیسات بهداشتی و خدماتی، تأسیسات خطرناک یا عام المنفعه (مانند سدها، نیروگاه های هسته ای و خدمات آبرسانی عمومی)، اموال فرهنگی، قوانین حمایت از محیط زیست و مقررات مربوط به ممنوعیت استفاده از سلاح های غیرانسانی و خشونت بار، مانند گلوله های انفجاری، سلاح های شیمیایی، هسته ای، میکروبی و آتش زا.

[۵۰] شارل روسو، حقوق مخاصمات مسلحانه، ج۱، ص۷۹ـ۱۴۴، ج ۱، ترجمه علی هنجنی و شیرین نیرنوری، (تهران) ۱۳۶۹ ش.

[۵۱] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۱۱۱ـ ۲۳۸، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۵۲] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۳۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۵۳] محمود مسائلی و عالیه ارفعی، جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین الملل، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۶۲، تهران ۱۳۷۳ ش.

در حقوق جنگ، مفهوم جدید «جنایت کار جنگی» تعریف شد و تعقیب مجرمان جنگی میسر گردید.

[۵۴] شارل روسو، حقوق مخاصمات مسلحانه، ج۱، ص۲۰۳ـ۲۱۱، ج ۱، ترجمه علی هنجنی و شیرین نیرنوری، (تهران) ۱۳۶۹ ش.

[۵۵] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۵۱، تهران ۱۳۷۳ ش.

[۵۶] محمدرضا ضیائی بیگدلی، حقوق جنگ، ج۱، ص۲۵۹ـ۲۶۳، تهران ۱۳۷۳ ش.

ثمره حقوقی شدن مسئله «جنگ»

با این همه، تجربه دو جنگ جهانی اول و دوم نشان می‌دهد که این قبیل مقررات چندان موفقیت آمیز نبوده و حتی به گونه ای ضرورت فعالیت نظامی را موجه نشان داده است.
با تحول و پیشرفت سلاح های جنگی، مهم ‌ترین اصول و حقوق جنگ، مانند تفکیک نظامیان از غیر نظامیان، نا دیده انگاشته شده و حمله به غیر نظامیان ضرورت نظامی خوانده شده است.
بر این اساس، مفهوم «جنگ مطلق» پدید آمده است که در آن بدون هیچ گونه محدودیتی، به دشمن جنگی صدمه وارد می‌شود تا به پیروی از اراده طرفِ پیروز تن دهد.

[۵۷] کریس آو یوکنیک و روژه نورمان، مشروعیت خشونت: تاریخچه انتقادی حقوق جنگ، ج۱، ص۳۸، ۱۳۷۵ ش.

[۵۸] کریس آو یوکنیک و روژه نورمان، مشروعیت خشونت: تاریخچه انتقادی حقوق جنگ، ج۱، ص۴۴ـ۴۶، ۱۳۷۵ ش.

ب) «جنگ» از دیدگاه اسلامی

برای درک عمیق دیدگاه اسلام در باره جنگ، بررسی مقوله جنگ پیش از اسلام در میان عرب جاهلی و نیز ادوار مختلف پس از آن ضروری است.

«جنگ» نزد عرب دوره جاهلی

مردم عرب در دوران جاهلیت به اقتضای زندگی قبیله ای و شرایط جغرافیایی محیط زیستشان، گونه ای عصیان گری داشتند و همواره از اطاعت از حکومت یا سیاستی خاص سر باز می‌زدند. آنان برای ریاست به رقابت و حتی با خویشاوندان خود به معارضه می‌پرداختند.
فراوانی واژگان مربوط به جنگ و وسایل جنگی در ادبیات عرب، خصوصاً اشعار و نوشته های بر جای مانده در پاره ای منابع بابلی و آشوری، نیز این موضوع را تأیید می‌کند.

[۵۹] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۱۵۰ـ۱۵۱.

[۶۰] جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۳۹۹ـ۴۰۴، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

[۶۱] جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۴۱۷ـ ۴۱۸، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

[۶۲] جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۴۲۲ـ۴۲۳، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

[۶۳] حسین حاج حسن، حضاره العرب فی عصر الجاهلیه، ج۱، ص۱۰۶ـ ۱۱۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.

انتقام جویی از جمله فضائل کهن اعراب و موجب فخر آن‌ها و خون خواهی، قانون برتر صحرا به شمار می‌رفت.

[۶۴] توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، مونترال ۱۹۶۶.

دست یابی به امکانات مالی، مانند آذوقه و نیروی کار ارزان با به بردگی کشیدن نیروهای دشمن، دیگر انگیزه مهم جنگ در میان اقوام عرب بود.

[۶۵] ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۱: مقدمه، ص۲۷۱.

[۶۶] حسین حاج حسن، حضاره العرب فی عصر الجاهلیه، ج۱، ص۱۰۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.

برای جنگ از بردگان نیز استفاده می‌شد و حتی جنگاوران معمولاً از طبقات پایین جامعه استخدام می‌شدند و چون تنها انگیزه آنان درآمد بود، در موارد بسیاری از کارزار می‌گریختند.

[۶۷] جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۴۰۴ـ۴۰۵، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

بر پایه این واقعیت ها، مفهوم پاره ای از مَثَل های متداول در میان عرب، مانند اینکه «استقبال از مرگ از پشت کردن به دشمن برتر است»، بهتر درک می‌شود.

[۶۸] جوادعلی، المُفَصَّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج۵، ص۴۰۲، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

جنگ نمادی از ساختار اجتماعی اعراب بود، مگر در مواردی که میان دو یا چند قبیله توافق نامه صلحی منعقد شده بود.

[۶۹] دائره المعارف جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل “Harb, war”

«جنگ» ازصدراسلام‌ تا پایان‌ خلافت‌ عباسی‌

اسلام توسل به زور را نپذیرفت و تنها جنگ در راه خدا یا جهاد را مجاز اعلام کرد.

دیدگاه پیامبر اکرم به مقوله جنگ

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم بسیاری از مفاهیم و ارزش های اخلاقی رایج در عصر جاهلی را تغییر داد و کوشید از جنبه های مثبت فرهنگ عربی به سود اهداف و آرمان های اسلام بهره گیرد.

[۷۰] توشیهیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، ج۱، ص۷۴ـ۱۰۴، مونترال ۱۹۶۶.

آن حضرت هدف از بعثت خویش را کامل کردن بنیادهای اخلاق نیک اعلام نمود

[۷۱] احمدبن حسین بیهقی، السنن الکبری، ج۱۵، ص۲۵۲، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.

[۷۲] حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۱، ص۱۸۷، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.

و کوشید با تشویق یاران خویش به کسب و کار و به دست آوردن روزی حلال، انگیزه درآمد یافتن از راه جنگ را از میان ببرد.

[۷۳] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۹،( چاپ محمد ذهنی افندی )، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۷۴] کلینی، الکافی، ج۵، ص۷۷۷۹.

[۷۵] علی بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۱۰، ص۲۹۱، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

در قرآن و حدیث، مسلمانان به مدارا، دوستی و صلح کردن با برادران ایمانی و نیز مخاصمه نکردن با غیر مسلمانان تشویق شده اند.

[۷۶] سوره اعراف:آیه ۱۹۹.

[۷۷] سوره ممتحنه:آیه ۸.

[۷۸] سوره کافرون:آیه ۶.

[۷۹] سوره مزمل:آیه ۱۰.

[۸۰] کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۰۷.

[۸۱] حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۹.

[۸۲] حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۱۹۱.

پیامبر برای زدودن روح انتقام جویی و جنگ طلبی از خلق و خوی اعراب، به عنوان نخستین مسلمانان، بسیار کوشید، از جمله در سراسر دوران مکه به جنگ و درگیری رضایت نداد و به دستور الهی در برابر آزار و اذیت مشرکان، یاران خود را به خویشتن داری و خودداری از جنگ سفارش کرد.

[۸۳] سوره حجر:آیه ۸۵.

[۸۴] سوره حجر:آیه ۹۳-۹۴.

پس از هجرت، که مشرکان آزار مسلمانان را از حد گذراندند، خدا به مسلمانان اجازه جهاد داد تا از حقوق مشروع خویش دفاع کنند و از انواع جنگ، تنها جنگ در راه خدا مشروع اعلام شد؛ یعنی، جنگ با انگیزه های خداپسندانه مانند دفاع از مظلومان، سرکوب کردن فتنه ظالمان و دفاع از سرزمین اسلامی نه برای رسیدن به اهدافی چون کشورگشایی، انتقام، ستم و برتری جویی.

[۸۵] سوره حج:آیه ۳۹.

[۸۶] سوره حج:آیه ۴۰.

[۸۷] سوره بقره:آیه ۱۹۰.

[۸۸] سوره نساء:آیه ۷۴.

[۸۹] سوره نساء:آیه ۷۶.

[۹۰] ۵۹، وهبه مصطفی زحیلی، ج۱، ص۵۵، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، دمشق ۱۴۱۹/۱۹۹۸.

در اسلام اصل بر مصالحه و سازش است و توسل به زور و جنگ حالتی اضطراری به شمار می‌رود.

[۹۱] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۹،( چاپ محمد ذهنی افندی )، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۹۲] محمدبن احمد خطیب شربینی، مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، ج۴، ص۲۱۰، مع تعلیقات جوبلی بن ابراهیم شافعی، بیروت: دارالفکر.

[۹۳] وهبه مصطفی زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۹۰، دمشق ۱۴۱۹/۱۹۹۸.

طبق آیه ۶۱ سوره انفال،

[۹۴] سوره انفال:آیه ۶۱.

که به جنگ بدر اشاره دارد،

[۹۵] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۱.

[۹۶] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۲۲.

مسلمانان در صورت تمایل دشمن به پذیرش صلح مکلف شده اند.
همچنین خداوند به مسلمانان دستور داده است که با فراهم آوردن نیرو و اسلحه، که موجب ترس دشمنان می‌شود، از جنگ پیش گیری کنند

[۹۷] سوره انفال:آیه ۶۰.

و از سوی دیگر پیامبر اکرم

[۹۸] «درآمدی بر صلح نامه های مسلمانان با ایرانیان در آغاز فتح ایران»، تاریخ اسلام، سال ۱، ش ۲ (تابستان ۱۳۷۹).

را رحمت برای جهانیان خوانده

[۹۹] سوره انبیاء:آیه ۱۰۷.

و از او خواسته که مردم و اهل کتاب را به بهترین شیوه، یعنی با بحث و گفتگو و حکمت و موعظه نیکو، به راه خدا (سبیلِ ربِّک) دعوت نماید.

[۱۰۰] سوره عنکبوت:آیه ۴۶.

[۱۰۱] سوره نحل:آیه ۱۲۵.

رد اتهام جنگ‌طلبی به پیامبر

برخی مستشرقان، با تفکیک وقایع دوران مکه از مدینه، بر آن‌اند که جنگْ گریزی پیامبر در دوران مکه ناشی از ضعف بنیه نظامی او بوده است و بدون توجه به ماهیت رسالت آن حضرت، خواسته‌اند از وی چهره ای جنگ طلب بسازند و چنین بنمایند که اسلام به زورِ شمشیر گسترش یافته است.

[۱۰۲] کارل بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج۱، ص۸۰، نقله الی العربیه نبیه امین فارس و منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹.

[۱۰۳] شارل لوئی دو سکوندا مونتسکیو، روح القوانین، ج۱، ص۶۷۱، ترجمه و نگارش علی اکبر مهتدی، تهران ۱۳۶۲ ش.

[۱۰۴] مجید خدوری، جنگ و صلح در قانون اسلام، ج۱، ص۵۳، نیویورک ۱۹۷۹.

همچنین شماری از آنان، با توجه به حملات مسلمانان مهاجر به کاروان های تجاری مشرکان مکه که به انگیزه جبران بخشی از اموال مصادره شده خود در ابتدای هجرت صورت می‌گرفت، نسبت های ناروایی به آن حضرت داده اند

[۱۰۵] کارل بروکلمان، تاریخ الشعوب الاسلامیه، ج۱، ص۵۶، نقله الی العربیه نبیه امین فارس و منیر بعلبکی، بیروت ۱۹۴۸ـ۱۹۴۹.

[۱۰۶] دائرهالمعارف جهان اسلام، ذیل ماده “Ghazw” Harb, war.

شواهد نشان می‌دهد که آن حضرت، در پی گسترش قلمرو جغرافیایی اسلام با جنگ، آن گونه که در زمان خلفای نخستین عصر فتوحات روی داد، نبود و بر پا داشتن چنین جنگ‌هایی از جمله اهداف اصلی آن حضرت نبود،

[۱۰۷] محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، ج۲، ص۲۱۵، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۲، مصر۱۳۶۷.

[۱۰۸] وهبه مصطفی زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۰۳ـ ۱۰۵، دمشق ۱۴۱۹/۱۹۹۸.

زیرا پیامبر سیزده سال در مکه با مسالمت مردم را به اسلام دعوت کرد و همین شیوه را در مدینه نیز ادامه داد و اگر سرکشی‌ها و منازعات مشرکان و طاغیان نبود، این روند ادامه می‌یافت.

[۱۰۹] وهبه مصطفی زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۳۴، دمشق ۱۴۱۹/۱۹۹۸.

آنچه، به دلالت وحی، برای آن حضرت اهمیت داشت، تحول در نظام اخلاقی و اعتقادی مردم بود و همیشه نگران بود که آنان به خلق و خوی جاهلی بازگردند.

[۱۱۰] عبدالرزاق بن همام صنعانی، المصنَّف، ج۷، ص۴۶۴، چاپ حبیب الرحمان اعظمی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

[۱۱۱] کلینی، الکافی، ج۲، ص۲۷۷.

در آیاتی که در آن‌ها جنگ در شرایط ویژه ای برای مؤمنان روا شمرده شده،

[۱۱۲] سوره حج:آیه ۳۹-۴۱.

[۱۱۳] سوره انفال:آیه ۱۵-۱۶.

[۱۱۴] سوره انفال:آیه ۶۵-۶۶.

[۱۱۵] سوره توبه:آیه ۵.

مراد جنگ دفاعی است و تصمیم پیامبر به جنگ، در شرایط اضطراری صورت گرفته است.
شأن نزول این آیات نیز به همین نکته دلالت دارد.

[۱۱۶] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۹۰ـ ۹۲.

[۱۱۷] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۷۳.

[۱۱۸] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۳۲۰ـ۳۲۱.

[۱۱۹] طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۴۹۰ـ ۴۹۱.

[۱۲۰] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۷، ص۳۸۰ـ۳۸۲، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

[۱۲۱] محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۲، ص۶۸ـ۶۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

[۱۲۲] طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۱۶۰.

این قبیل آیات به مشرکانی مربوط می‌شود که پیمان خود را با پیامبر اکرم شکستند.
در تمام جنگ های زمان پیامبر همواره آغازگر جنگ و فتنه مشرکان و کفار بودند.

[۱۲۳] محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، ج۲، ص۲۱۵، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۲، مصر۱۳۶۷.

[۱۲۴] وهبه مصطفی زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۰۳ـ۱۰۵، دمشق ۱۴۱۹/۱۹۹۸.

استناد به برخی آیات

[۱۲۵] سوره بقره:آیه ۲۱۶.

[۱۲۶] سوره انفال:آیه ۳۹.

[۱۲۷] سوره توبه:آیه ۲۹.

[۱۲۸] سوره توبه:آیه ۳۶.

[۱۲۹] سوره توبه:آیه ۱۲۳.

و احادیث،

[۱۳۰] محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۸، ص۵۰،( چاپ محمد ذهنی افندی )، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

[۱۳۱] حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۱۸، ص۲۰۶، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.

که ظاهراً بر تجویز جنگ ابتدایی با مشرکان و آغازگر جنگ بودن دلالت دارند، بدون توجه به مفاد ادله دیگر ــ از جمله آیاتی که جنگ را مشروط به حمله نظامی دشمن،

[۱۳۲] سوره بقره:آیه ۱۹۰-۱۹۱.

ظلم و تعدی به مسلمانان

[۱۳۳] سوره حج:آیه ۳۹.

[۱۳۴] سوره بقره:آیه ۱۹۴.

یا فرونشاندن فتنه

[۱۳۵] سوره بقره:آیه ۱۹۳.

کرده‌اند ــ نادرست است.

[۱۳۶] محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار، ج۲، ص۲۱۵، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۲، مصر۱۳۶۷.

[۱۳۷] وهبه مصطفی زحیلی، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، ج۱، ص۱۳۱، دمشق ۱۴۱۹/۱۹۹۸.

[