توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت تنبیه‌الامه وتنزیه‌المله دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت تنبیه‌الامه وتنزیه‌المله،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت تنبیه‌الامه وتنزیه‌المله :

تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله (کتاب)

نبیه ُالاُمَّه و تَنْزیه ُالمِلَّه، مشهورترین رساله در باره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت مشروطه، بر اساس نگرش شیعی، نوشته میرزا محمدحسین غروی نائینی (متوفی ۱۳۵۵) و به زبان فارسی است.

فهرست مندرجات

۱ – توصیف اجمالی
۲ – اساتید میرزای نائینی
۳ – معرفی محتوای رساله
۳.۱ – مقدمه رساله
۳.۲ – حکومت در اسلام
۳.۳ – ادل وجوب محدود کردن حاکم
۳.۴ – لوازم حکومت مشروطه
۳.۵ – پاسخ به شبهات مخالفان مشروطه
۳.۵.۱ – شبهه تساوی آزادی با اباحه‌گری
۳.۵.۲ – مغالط تساوی کافر و مؤمن
۳.۵.۳ – قانون اساسی و قانون‌گذاری
۳.۵.۴ – دخالت در شئون امامت
۳.۵.۵ – شبه بدعت بودن رأی اکثریت
۳.۶ – وظایف نمایندگان مجلس
۳.۷ – خاتمه رساله
۴ – هدف اصلی کتاب
۵ – اصول نظریه سیاسی رساله
۵.۱ – اخذ مبانی مشروطه از کتاب و سنت
۵.۲ – غفلت مسلمانان
۵.۳ – استبداد ضد دین اسلام
۵.۴ – ضرورت حکومت در جامعه
۵.۵ – انواع حکومت
۵.۵.۱ – حکومت استبدادی
۵.۵.۲ – حکومت ولایتیه
۵.۶ – وظایف حکومت از نگاه اسلام
۵.۷ – تفکیک قوای حکومتی
۵.۸ – ولایت فقیه در زمان غیبت
۵.۹ – عوامل ثبات حکومت مشروطه
۵.۱۰ – حکومت و مشارکت عمومی
۵.۱۱ – شرایط نمایندگان منتخب
۶ – تمجید رساله
۶.۱ – صاحب کفایه
۶.۲ – مرحوم طالقانی
۶.۳ – مهدی بازرگان
۶.۴ – شهید مطهری
۶.۵ – سخن برخی دیگر
۷ – نقدهای رساله
۸ – پاسخ به این شبهه
۹ – جمع‌آوری رساله پس از نشر
۹.۱ – چاپ اول
۱۰ – فهرست منابع
۱۱ – پانویس
۱۲ – منبع

توصیف اجمالی

تَنْبیهُ الْاُمَّه وَ تَنْزیهُ الْمِلّه، کتابـی از میرزا محمدحسین غروی نائینی در اثبات سازگاری اصول مشروطیت با مبانی اسلام و مذهب شیعه. نائینی از چهره‌های مشهور و برجست حوزه نجف و از شاگردان مبرز میرزا محمدحسن شیرازی بود (نک‌ : ه‌ د، نائینی). این اثر در ۱۳۲۷ نوشته شده و نام کامل آن تَنبیهُ الْاُمَّه و تَنْزیهُ المِلَّه فی لُزومِ مَشروطِیَّـهِ الدُولَهِ الْمُنتَخَبَهِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّهِ و تَرْقِیـَهِ الْمُجْتَمَع است.

[۱] آقابزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۴۴۰.

تألیف کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله، اولین تلاش روحانیت شیعه در عرص نظریه‌پردازی سیاسی در دوران جدید، و پاسخی است به کسانی که از منظر دینی با مشروطیت مخالفت می‌کردند.

[۲] تنبیه الامه و تنزیه المله، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نثر کتاب مغلق و پیچیده و متأثر از ادبیات رایج در حوزه‌های دینی آن زمان است، ولی استدلال‌های نائینی روشن و استوار است. هدف از نگارش این کتاب، چنانکه نائینی

[۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۳۸، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

به صراحت بیان کرده، تنبیه امت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملت) از زندقه و الحاد و بدعت (ظلم و استبداد) است.

اساتید میرزای نائینی

نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲)، آقاسیدمحمد فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶) و آخوند ملامحمدکاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۸)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.

[۴] محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، ص۲۸۵، قم ۱۴۰۵.

معرفی محتوای رساله

هر چند در طرح کلی این اثر ارزشمند، اقتباساتی از دیدگاه‌های دیگران دیده می‌شود، مؤلف توانسته است با طرح مباحث و ابتکاراتی جدید، چشم انداز تازه‌ای از نظریه سیاسی شیعه در باره نظام مشروطه و نفی استبداد عرضه کند و به تقریری نو از آموزه‌های شیعی همت گمارد.
کتاب شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است.

مقدمه رساله

در مقدمه، مطالبی در باره حقیقت استبداد و مشروطیت دولت، قانون اساسی، مجلس شورای ملی، حریت و مساوات آمده است.
فصول پنج ‌ ‌گانه کتاب عبارت‌اند از:

حکومت در اسلام

در فصل اول، نائینی به توضیح این مطلب پرداخته که در «دین اسلام و سایر شرایع و ادیان و بلکه نزد حکما و عقلای غیر متدین.» حکومت اصولاً بر اساس مشروطیت و محدودیت اختیارات دولت قرار داشته، و تبدیل آن به حکومت استبدادی «از بِدَع ظالمان طواغیت امم و اعصار است.»

[۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

به عقید نائینی این‌که حکومت در اسلام، یا به تعبیر او «سلطنت اسلامیه»، از باب «ولایت و امانت» است، و شخص متصدی حکومت یکی از «مشترکین در حقوق نوعیه» است و هیچ مزیتی بر دیگران ندارد، و نمی‌تواند مستبدانه و «دل‌بخواهانه» عمل کند، «از اظهر ضروریات دین اسلام» است.

[۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

ویژگی اصلی و بنیادین این نوع حکومت، «محدودیت» آن است. درج این محدودیت در شیعه «عصمت» امام است که منصوب از جانب خداست و همان عصمت او را از هرگونه خطا و ظلم در حق مردم نگه می‌دارد، و در میان اهل سنت که حکومت با بیعت اهل حل و عقد منعقد می‌شود «عدم‌تخطی از کتاب و سنت» است.

[۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

بنابر این «با اغماض از مرحل اهلیت متصدی و اغماض از آنچه لازم مقام عصمت و خاص مذهب ماست»، می‌توان نتیجه گرفت که کمترین درج محدودیت که همان «خودسرانه» عمل نکردن حاکم است، «قدر مسلم بین الفریقین» و «از ضروریات دین اسلام» است.

[۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

حفظ این درجه از محدودیت، مثل «عصمت» نیست که دست نیافتنی باشد، و به حسب قو بشریه عادتاً ممکن است. بنابراین لزوم حفظ این درجه از محدودیتِ حکومت را خصوصاً با تصدی غاصب هیچ مسلمانی نمی‌تواند انکار نماید.

[۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

[۱۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۳۸، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۱۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۴۱ـ۴۲، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۱۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۷ـ۷۳، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

ادل وجوب محدود کردن حاکم

فصل دوم کتاب به شرح ادل وجوب محدود کردن حاکم اختصاص دارد. دلایل نائینی در این باب عبارت است از: نهی از منکر، لزوم نیابت فقها و نواب عامه عصر غیبت در تصدی وظایف حسبیه،

[۱۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و اجماع فقها بر محدود کردن یَدِ غصبی در صورتی که رفع ید ممکن نباشد، که «وجوب آن بدیهی و خلاف در آن نه تنها از علمای متشرعین، بلکه از عقلای دهریین هم هیچ متصور و محتمل نخواهد بود.»

[۱۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی به استناد این ۳ دلیل نتیجه می‌گیرد که باید حکومت استبدادی به حکومت مشروطه تبدیل شود. حکومت استبدادی از نظر او دربردارند ۳ نوع «اغتصاب و ظلم» است: «اغتصاب ردای کبریایی و ظلم به ساحت احدیت»، «اغتصاب مقام ولایت و ظلم به ناحی مقدس امامت»، و «اغتصاب رقاب و بلاد و ظلم دربار عباد.»

[۱۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

اما حکومت مشروطه «ظلم و اغتصابش فقط به مقام مقدس امامت راجع، و از آن دو ظلم و غصب دیگر خالی است.»

[۱۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

که البته «با صدور اذن» از جانب اهلش «از اغتصاب و ظلم به مقام امامت و ولایت هم خارج تواند شد.»

[۱۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۰۹، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

[۱۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۱۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۳ـ۸۱، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

او در پایان فصل دوم یادآوری می‌کند که «ترقی و نفوذ اسلام در صدر اول» نتیج عادله و شورویه (شورایی) بودن سلطنت اسلامیه و آزادی و مساوات آحاد مسلمین با اشخاص خلفا بوده،

[۲۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۱۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و تبدیل سلطنت اسلامیه به حکومت استبدادی موجب تنزل مسلمین و تفوق ملل مسیحیه بر آنان و از دست رفتن استقلال کشورهای اسلامی و حتی از دست رفتن اندلس شده است.

[۲۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۱۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

لوازم حکومت مشروطه

نائینی در فصل سوم کتاب لوازم حکومت مشروطه را تبیین کرده است. به دید او لوازم حکومت مشروطه سه چیز است:
مشورت، نظارت عمومی و قانون اساسی. وی با استناد به آیات قرآن و سنت و سیر پیامبر اسلام

[۲۲] مقدمه و تعلیقات بر تنبیه الامه (نک‌ : هم‌، نائینی).

و امام علی (علیه‌السّلام) نتیجه می‌گیرد که «مشارکت تمام ملت در نوعیات مملکت» و «مشورت با عقلای امت که عبارت از همین شورای عمومی ملی است»، اساسِ سلطنت اسلامیه (حکومت مشروطه) است،

[۲۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و چون «سلطنت اسلامیه را اگرچه متصدی مغتصب باشد.»، به قدر قوه باید حفظ کرد،

[۲۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

بنابراین رعایت اصل شورا لازم است.
دومین لازم مشروطیت، محدود کردن اختیارات حکومت از طریق نظارت عمومی است، و این ممکن نیست «جز به گماشتن مُسَدِّد و رادع خارجی.» این قو محدودکنند اختیارات دولت و ناظر بر آن در نظر نائینی همان قوه مقننه، و به تعبیر خود او هیئت مسدده، و بدل از عصمت امام در شیعه و ملک عدالت و تقوا در اهل سنت است، و باید دارای اختیارات و «منشأ اثر» باشد.

[۲۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۱-۱۲۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

سومین اصل لازم برای حکومت مشروطه به نظر نائینی تدوین قانون اساسی مرتب داشتن دستور مُحَدِّد است که باید متضمن تکالیف و حقوق هر یک از قوای کشور، به نحوی که هیچ‌ یک در کار دیگری مداخله نکند، باشد.

[۲۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

قانون اساسی «رکن اعظم» مشروطیت است و بدون آن مراقبت و نظارت بر کار متصدیان «محمول بلاموضوع و از قبیل سر بی‌صاحب تراشیدن» است.

[۲۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

وی به اصل تفکیک قوا سخت اهمیت می‌دهد، و بی‌آن‌که از منتسکیو نامی به میان آورد، از جودت استنباط و حسن استخراج اول حکیمی که به این معانی برخورده، تمجید می‌کند.

[۲۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۴-۱۲۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

[۲۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۸۳ ـ۹۳، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

پاسخ به شبهات مخالفان مشروطه

در فصل چهارم نائینی به پاسخ‌گویی به شبهات مخالفان مشروطه پرداخته است. او طرح و القای این شبهات را ناشی از همان شعب استبداد دینی و به غرض حفظ شجر خبیث استبداد می‌داند.

[۳۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۹، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

شبهاتی که نائینی در این فصل به دفع آن‌ها پرداخته است، عبارت است از: یکی بودن مفهوم آزادی با اباحه‌گری، تساوی کافر و مسلمان، بدعت بودن قانون‌گذاری در برابر کتاب و سنت، برابر بودن دخالت در سیاست با دخالت در شئون امامت و یا دخالت در امور حسبیه و شئون فقها، و بدعت بودن حجیت رأی اکثریت. نائینی ضمن آن‌که تمام این شبهات را از مقول مغالطه و اشکال‌تراشی قلمداد می‌کند، به این موارد پاسخ می‌دهد.

[۳۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۹-۱۵۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

شبهه تساوی آزادی با اباحه‌گری

در باب شبه تساوی آزادی با اباحه‌گری می‌گوید: مقصد هر ملت خارج شدن از سلط حکومت‌های ظالم و خودکامه است. نه خروج از ربق عبودیت الهیه و رفع التزام به احکام شریعت و کتابی که بدان تدین دارند.

[۳۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

طرف حساب ملتها فقط حکومتهای استبدادی هستند، «نه صانع و مالک و پروردگارشان.»

[۳۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی تمام منازعات «انبیا و اولیا (علیهم‌السلام)» را با «فراعن سلف» و «طواغیت خلف» و پیروان آنها، بر سر تحصیل همین «آزادی» می‌داند.

[۳۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و معتقد است که «ظالم‌پرستان» برای آن‌که مردم پی به حقیقت آزادی نبرند، پاره‌ای از رفتارهای فردی و اجتماعی اروپاییان و «مقتضیات دین و مذهب ملل مسیحیه را از لوازم» آزادی برمی‌شمرند. نائینی این رفتارها را از مقول «اتساع مشرب» می‌داند و معتقد است که «بود و نبودش ناشی از اختلاف مذاهب» است و ربطی به استبداد و مشروطیت ندارد.

[۳۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

علاوه بر آن معتقد است که مسیحیان پیش از تحصیل آزادی نیز این «اتساع مشرب» را داشتند و با این حال برای رسیدن به آزادی قیام کردند.

[۳۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

مغالط تساوی کافر و مؤمن

دربار مغالط تساوی کافر و مؤمن، نائینی معتقد است که تساوی هرگز به معنای «تسویه فیمابین اصناف مختلفه الاحکام و رفع امتیازشان از همدیگر» نیست و این معنا با «ضرورت تمام شرایع و ادیان و حکم عقل مستقل» مخالف است.

[۳۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

وی پس از آن‌که یادآوری می‌کند «قانون مساوات از اشرف قوانین مبارک مأخوذه از سیاسات اسلامیه و مبنا و اساس عدالت و روح تمام قوانین است.»، توضیح می‌دهد که منظور از مساوات، این است که قانون در مرحل اجرا «نسبت به مصادیق و افرادش بالسویه و بدون تفاوت مجرا شود»،

[۳۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

به گونه ای که «احکام مخصوصه به خصوص مسلمین یا اهل ذمه بدون تفاوت بین اشخاص هر یک از فریقین اجرا یابد.»

[۳۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

قانون اساسی و قانون‌گذاری

دربار قانون اساسی و قانون‌گذاری و بدعت دانستن آن نائینی توضیح می‌دهد که «اصل عقد دستور اساسی فقط برای ضبط رفتار متصدیان و تحدید استیلا و تعیین وظایف آنان» است.

[۴۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

قوانین عادی نیز یا «سیاسیاتی است عرفیه» که برای حفظ نظام وضع می‌شود، و یا «شرعیاتی است بین العموم مشترک»

[۴۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

که در هر حال هیچ ربطی به تکالیف شرعی و احکام معاملات و عقود و ایقاعات و امثال آن‌که در «رسائل عملیه و فتاوای مجتهدین» آمده، ندارد و «خارج از وظایف متصدیان و هیئت مبعوثان» است.

[۴۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۳۷-۱۳۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی پس از تبیین مفهوم بدعت، قانون اساسی را از مقول مقدم واجب می‌داند که چون حفظ مشروطیت نظام و محدود کردن «استیلای جور» امری واجب است و این امر واجب خود متوقف بر قانون اساسی است، پس نوشتن قانون اساسی نیز واجب است.

[۴۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

این قانون اساسی اگر ادعا نشود که «مندرجاتش من عندالله است» به‌هیچ‌وجه بدعت محسوب نمی‌گردد.

[۴۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

دخالت در شئون امامت

در باب دخالت در شئون امامت، نائینی‌ به‌طور طعنه و تعریض دعا می‌کند که طرح‌کنندگان چنین شبهه‌ای بفهمند که تهران ناحی مقدس امام زمان و یا کوف زمان امام علی (علیه‌السّلام) نیست و کارگزاران و مبعوثان ملت هم «مغتصبین مقام آن بزرگواران» نیستند، و به همین مقدار از جوابگویی بسنده می‌کند.

[۴۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

اما شبه دخالت در امور حسبیه و شئون فقها را از نظر علمی جدی تلقی می‌کند.

[۴۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و پاسخ می‌دهد که علاوه بر اصل شورایی بودن «سلطنت اسلامیه» ، هم مردم «هم از جهت مالیاتی که از برای اقام مصالح لازمه می‌دهند، حق مراقبت و نظارت دارند.» و هم از جهت نهی از منکر و جلوگیری از تجاوز دولت به مردم.

[۴۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

این دو امر نیز موقوف به انتخاب نمایندگانی از سوی مردم است. نائینی معتقد است که در این‌گونه امور تصدی شخص مجتهد لازم نیست و «اذن» او برای «صحت و مشروعیت» کفایت می‌کند، و این امر آن‌قدر بدیهی است که «حتی عمل عوام شیعه هم مبتنی بر آن است.»

[۴۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

علاوه بر این اگر به هر دلیلی فقها نتوانند این امور را خود بر عهده گیرند، نوبت به «عدول مؤمنین» می‌رسد، و در صورتی که آنان هم نتوانند، عموم مردم حتی «فُسّاق مسلمین هم به اتفاق کل فقهای امامیه» می‌توانند به اقام این وظایف قیام کنند.

[۴۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

شبه بدعت بودن رأی اکثریت

دربار شبه بدعت بودن رأی اکثریت، نائینی معتقد است که علاوه بر لازم شورایی بودن حکومت، رأی اکثریت همان «اخذ به ترجیحات» است و پیروی رأی اکثریت از نظر عقلی بر اتخاذ آراء شاذّ و نادر رجحان دارد و مقبوله عمر بن حنظله

[۵۰] محمد کلینی، الاصول من الکافی، ج۱، ص۶۷-۶۸، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.

هم مشعر بر آن است.

[۵۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی مواردی از سیر پیامبر اسلام

[۵۲] مقدمه و تعلیقات بر تنبیه الامه (نک‌ : هم‌، نائینی).

و امام علی (علیه‌السّلام) را ذکر می‌کند که آنان از رأی اکثریت پیروی و یا با آن موافقت کرده‌اند.

[۵۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۹، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

[۵۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، یا، حکومت از نظر اسلام، ج۱، ص۹۵ـ۱۲۱، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

وظایف نمایندگان مجلس

در فصل پنجم، شرایط و وظایف نمایندگان مجلس تبیین شده است. شرایط لازم برای نمایندگی مجلس به عقید نائینی، عبارت است از: عالم بودن به «حقوق مشترک بین‌الملل و اطلاع بر دقایق و خفایای حِیَل معموله بین الدول، و خبرت کامله به خصوصیات وظایف لازمه، و اطلاع بر مقتضیات عصر»، یا به‌طورکلی «فی‌الحقیقه مجتهد بودن در فن سیاست»،

[۵۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۵۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و بی‌غرضی و بی‌طمعی، و «غیرت کامله و خیرخواهی نسبت به دین و دولت و وطن اسلامی و نوع مسلمین.»

[۵۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۵۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی برای نمایندگی مجلس شورای ملی «عدالت» را شرط لازم نمی‌داند؛ چون کار نمایند مجلس «حکومت شرعیه و فتوا و امامت نماز جماعت نیست.»

[۵۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۵۹، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

وظایف نمایندگان مجلس به اعتقاد نائینی عبارت است از: نظارت بر دخل و خرج دولت،

[۵۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۶۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

قانون‌گذاری،

[۵۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و نظارت و مراقبت در حفظ و اجرای اصل تفکیک قوا.

[۶۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۷۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

وی قوانین را به دو بخش ثابت و متغیر تقسیم می‌کند و معتقد است که «وظایف راجعه به نظم و حفظ مملکت و سیاست.» از دو حال خارج نیست:
یا از مقول «منصوصاتی است» که «حکمش در شریعت مطهره مضبوط است» و تکلیف و وظیف همه در برابر آن روشن است، و یا از مقول امور غیر منصوصی است که تابع ضابطه و میزان خاصی نیست و تعیین وظیفه و تکلیف در آن امور «به نظر و ترجیح ولیِّ نوعی موکول»، و «تابع مصالح و مقتضیات اعصار و امصار» (شرایط زمان و مکان) است.

[۶۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

به عقید نائینی معظم سیاسات نوعیه از قسم دوم است.

[۶۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۶۹، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

بنابراین قوانین راجعه به این قسم، نظر به اختلاف مصالح و مقتضیاتش به اختلاف اعصار، لامحاله مختلف و در معرض نَسخ و تغییر است.

[۶۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

[۶۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۴۰، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

خاتمه رساله

خاتم کتاب مشتمل بر دو مقصد است: اول شرح عوامل استبداد، و دوم راه‌های علاج استبداد. جهل، استبداد دینی، ترویج فرهنگ شاه‌پرستی و تملق، اختلاف امت، سرکوب مردم از سوی دولت، زورگویی طبق اشراف و صاحبان قدرت به زیردستان، و شیو سازماندهی و عملکرد قوای نظامی و انتظامی از مهم‌ترین عواملی است که نائینی تحت عنوان «قوای ملعون استبداد» از آن‌ها یاد کرده است و دربار نقش هر یک از آن‌ها توضیح داده است.

[۶۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۷۵-۱۹۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

در مقصد دوم، نائینی راه‌هایی برای علاج استبداد ارائه کرده است. او آگاه کردن مردم و امر به معروف و نهی از منکر و انتخاب کارگزاران بر اساس لیاقت، و همدلی و همراهی دولت و ملت و اتحاد کلم امت را از راههای درمان بیماری استبداد بر می‌شمرد و دربار هر یک توضیحاتی می‌دهد.

[۶۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۹۲-۲۰۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

در این میان، نائینی علاج استبداد دینی را بسیار مشکل و «در حدود امتناع» می‌داند.

[۶۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۹۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی کتاب تنبیه الامه و تنزیه المله را در ربیع الاول ۱۳۲۷/آوریل ۱۹۰۹ به پایان برد.

[۶۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و در همان سال در بغداد چاپ و منتشر کرد.

[۶۹] فریدون آدمیت، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج۱، ص۲۲۹، تهران، ۱۳۵۵ش.

این اثر سال بعد در تهران نیز چاپ و منتشر شد و شهرت یافت.

[۷۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۲۰۸، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

در ۱۹۳۰م ترجم عربی آن در مجل العرفان در لبنان منتشر گردید.

[۷۱] عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، ج۱، ص۲۱۸، تهران، ۱۳۶۰ش.

چاپ سوم کتاب به همت محمود طالقانی و با مقدمه و توضیحات او با عنوان حکومت از نظر اسلام منتشر شد (۱۳۳۴ش) و با استقبال گرم بسیاری از محافل در ایران روبه‌رو شد و نشان داد که دیدگاه‌های نائینی دارای اهمیت و نفوذ، و بالاتر از همه متناسب با مشکلاتی بوده که جامع ایرانی با آن روبه‌رو ست.

[۷۲] عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران، ج۱، ص۲۱۸، تهران، ۱۳۶۰ش.

هدف اصلی کتاب

مؤلف در بیان انگیز تألیف کتاب، پس از شرحی دربار علل عقب‌ماندگی مسلمانان و پیشرفت «ملل مسیحیه و اروپاییان»، و اشاره به بیداری مردم ایران و جانبازی آنان در تحصیل مشروطیت و صدور احکام حجج اسلام نجف اشرف که رؤسای شیعه جعفری‌ مذهب‌اند، بر وجوب تحصیل این مشروع مقدس، و تعقب آن به فتوای مشیخ اسلامی اسلامبول که مرجع اهل سنت‌اند.»، کسانی را که به نام دین با مشروطیت مخالفت می‌کردند، گرگان آدمی‌خوار خواند که برای ابقای شجر خبیث ظلم و استبداد… دستاویزی بهتر از… دین نیافتند.

[۷۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۵۹-۶۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، بشدت مخالفت می‌کند.
به عقیده او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان به ویژه افرادی را که در زی روحانیت‌اند و از جهل مردم به سود خویش سوءاستفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند.

[۷۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۵۶ ـ ۵۸، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۷۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۵، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۷۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۴۲ـ ۱۴۵، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

به عقیده مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شده آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناک‌تر و مقابله با آن نیز مشکل‌تر و «در حدود امتناع است.

[۷۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۶۲، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

نائینی دفاع از استبداد را به دستاویز دین «لک ننگ و عار عظیم»

[۷۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و ظلم «به ساحت مقدس نبوت ختمیه»، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند.

[۷۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

با این ملاحظات، او «در مقام تکلیف» این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی «با ضرورت دین اسلام» نوشته است.

[۸۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

وجه تسمی کتاب نیز با توجه به هدف نگارش آن یعنی «تنبیه امت به ضروریات شریعت و تنزیه ملت از این زندقه… و بدعت»، روشن است.

[۸۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

کتاب دارای یک مقدمه، ۵ فصل و خاتمه‌ای مشتمل بر دو مقصد است.
نائینی در مقدمه به «تشریح حقیقت استبداد و مشروطیت دولت و تحقیق قانون اساسی و مجلس شورا، و توضیح معنی حریت و مساوات» پرداخته،

[۸۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و حکومت را، صرف‌نظر از منشأ و شکل و شیو آن، از ضروریات و لوازم زندگی بشر دانسته است. از نظر او تمام مباحث مربوط به لزوم حکومت به دو اصل باز می‌گردد: اول «حفظ نظامات داخلی مملکت و تربیت نوع اهالی و رسانیدن هر ذی‌حقی به حق خود» و دوم حفظ استقلال و موجودیت کشور و «تحفظ از مداخل اجانب… و تهی قو دفاعیه و استعدادات حربیه و غیرذلک.»

[۸۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۵-۶۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

در نظر او این بخش اخیر را «در لسان متشرعین حفظ بیض اسلام و سایر ملل حفظ وطنش خوانند.»

[۸۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

اصول نظریه سیاسی رساله

اصول کلی نظریه سیاسی مندرج در این کتاب چنین است :

اخذ مبانی مشروطه از کتاب و سنت

اساس حکومت عادله و مشروطه مبتنی بر دو اصل آزادی مردم و مشارکت و مساواتشان با همدیگر و شخص سلطان در هم امور است؛ و حق محاسبه و مراقبت داشتن ملت و مسئولیت متصدیان هم از فروع این دو اصل است.

[۸۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

به دید نائینی دو اصل «آزادی» و «مساوات» اساس حکومت‌های صدر اسلام و عامل پیشرفت دین اسلام بوده است. نائینی برای اثبات استحکام این دو اصل در صدر اسلام به حکومت خلیف دوم استناد می‌کند که وی با آن ابهت و هیبت به واسط یک پیراهنی که از حل یمانیه بر تن پوشیده بود، چون قسمت آحاد مسلمین از آن حله‌ها بدان اندازه نبود مورد سؤال و استیضاح واقع شد و او با اثبات آن‌که پسرش قسمت خود را به پدرش بخشیده، اعتراض ملت را مندفع ساخت.

[۸۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و نیز هنگامی که از یکی از مردم عادی شنید که اگر کج بروی، با شمشیر تو را راست می‌کنیم، به چه اندازه از این درجه استقامتِ امت اظهار بشاشت نمود.

[۸۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۶، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

استناد به این نکات تاریخی، از سوی یک مجتهد شیعه در محیطِ نجفِ آن روزگار، بیانگر اهمیت «آزادی» و «مساوات» در اندیش اوست.
نائینی با استناد به آیات قرآن و روایات صادره از معصومین (صلوات الله‌علیهم) سلب آزادی از مردم را معادل به بندگی گرفتن (استعباد) آنها می‌داند

[۸۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۸-۸۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و قیام امام حسین (علیه‌السّلام) را قیامی آزادی‌خواهانه و بر ضد استبداد اموی می‌خوانَد.

[۸۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۸۱-۸۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

اگرچه نائینی در فصل چهارم تنبیه الامه به تفصیل به دفع شبهات مخالفان آزادی و مشروطیت پرداخته،

[۹۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

اما در مقدمه از ذکر این نکته فروگذار نکرده است که ملت ایران هر چند چشم و گوش بسته و از مقتضیات دین و ضروریات مذهب بی‌خبر، و به حقوقشان پی نبرده باشند، اما این مقدار را خوب می‌فهمند که این همه جانبازی عقلا و دانایان و غیرتمندان مملکت، برای بی‌حجاب فرستادن زنان به بازار و مواصلت با یهود و نصاری و تسویه فیمابین امثال بالغ و نابالغ و نحو ذلک در تکالیف» نیست.

[۹۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی مقدم کتاب خود را با حمله‌ای سخت به حاملان استبداد دینی به پایان می‌برد و به استناد روایتی از قول امام معصوم (علیه‌السّلام) آنان را علمای سوء و راهزنان دین مبین و گمراه کنند ضعفای مسلمین و بدتر از لشکر یزید می‌خواند.

[۹۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

غفلت مسلمانان

غربیان با استفاده از این اصول پیشرفت کردند و مسلمانان با غفلت از آن‌ها به قهقرا رفتند.

[۹۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۹۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۱ـ۹۳، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

استبداد ضد دین اسلام

از نظر نائینی تن دادن به استبداد درجه‌ای از شرک و پرستش غیرخدا ست،

[۹۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۸۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

اما استبداد منحصر به استبداد سیاسی نیست و استبداد دینی نیز وجود دارد. همان‌گونه که تن دادن به استبداد حاکمان در امور سیاسی و کشورداری «عبودیت» آنان است.

[۹۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۸۳-۸۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

گردن نهادن به تحکمات خودسران رؤسای مذاهب و ملل هم که به عنوان دیانت ارائه می‌دهند، عبودیت آنان است.

[۹۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۸۳-۸۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی نظر «بعض از علمای فن» را می‌ستاید که «استبداد را به سیاسی و دینی منقسم و هر دو را مرتبط به هم، حافظ یکدیگر و با هم توأم دانسته‌اند» و «روزگار سیاه ما ایرانیان» را دلیلی آشکار بر درستی این نظر می‌داند.

[۹۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۸۴- ۸۵، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

گفته‌اند که منظور نائینی از «بعض از علمای فن» سید عبدالرحمان کواکبی است که ظاهراً اولین کسی است که استبداد را به دینی و سیاسی تقسیم کرده است.

[۹۹] روح‌الله حسینیان، مقدمه و تعلیقات بر تنبیه الامه (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۲۶، نائینی).

نائینی پس از یادآوری نقش و کارکرد تاریخی استبداد دینی که به گفت او «حفظ شجر خبیث استبداد… به اسم دین بوده و هست»،

[۱۰۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

به مغالطه‌های مخالفان مذهبی مشروطیت اشاره می‌کند که برای فریب دادن مردم، دو اصل آزادی و مساوات را که سعادت و سرمای امت ‌اند، به صورت‌های زشت جلوه‌گر ساختند و نه تنها آزادی را «موهوم» خواندند، بلکه آن را به معنای نبودن مانع در برابر منکرات و «اشاع کفریات» و «بی‌حجاب بیرون آمدن زنان» گرفتند.

[۱۰۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و مساوات را نیز به «مساوات اصناف مکلفین مانند بالغ و نابالغ و عاقل و مجنون و صحیح تندرست و مریض و مختار و مضطر و… وغیر ذلک» تفسیر کردند.

[۱۰۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۹۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی در حملات خود به استبداد دینی و نقل قول از مخالفان مذهبی مشروطه از کسی نام نبرده، اما آنچه از آنان نقل کرده آشکارا شبیه آراء و نظرات شیخ فضل‌الله نوری و ادبیات رایج در لوایح او ست.

[۱۰۳] روح‌الله حسینیان، مقدمه و تعلیقات بر تنبیه الامه (نک‌ : هم‌، ج۱، ص۱۵۸، نائینی).

ضرورت حکومت در جامعه

بر مبنای تشخیص عقل سلیم انسانی و شرع اسلام، حکومت امری ضروری است که برای تحقق دو وظیفه اساسی تشکیل می‌گردد.
این امور عبارت‌اند از:
الف) حفظ حاکمیت و نظام داخلی کشور و تربیت مردم و رسانیدن هر صاحب حقی به حق خود و جلوگیری از تعدی و تجاوز برخی از افراد جامعه به حقوق افراد دیگر.
ب) جلوگیری از مداخله و نفوذ بیگانگان و آگاهی از حیله‌های رایج در عرصه سیاست بین الملل و تدارک نیروی دفاعی و امکانات رزمی لازم.

[۱۰۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

قوانین و مقرراتی که برای تحقق این دو وظیفه به کار گرفته می‌شود، «احکام سیاسیه و تمدنیه» نام دارد که بخش دوم «حکمت عملی» است.

[۱۰۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۴۰، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

انواع حکومت

۵) حکومت بر دو نوع است : «تملیکیه» و «ولایتیه».

[۱۰۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۷، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

حکومت استبدادی

حکومت تملکیه همان حکومت استبدادی است یعنی حکومتی که «دل بخواهانه» است و هیچ «مسئولیت» و نظارت و محاسبه‌ای در کار آن نیست. این نوع حکومت از آن جهت تملکیه نامیده می‌شود که در آن شاه یا رئیس حکومت، کشور و مردم را ملک طلق خود پنداشته، «مانند آحاد مالکین نسبت به اموال شخصی خود با مملکت و اهلش معامله» می‌کند.

[۱۰۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۷-۷۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

این نوع حکومت را «استعبادیه» و «تسلطیه»، «اعتسافیه» و «تحکمیه» هم خوانده‌اند.

[۱۰۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۴۰ـ۴۳، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

حکومت ولایتیه

اما حکومت ولایتیه، حکومتی است «مقید و محدود و عادل و مشروط و دستوری (قانونمند).»

[۱۰۹] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۱، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

به اعتقاد نائینی این نوع حکومت «از باب ولایت و امانت» است و قوام و دوام آن منحصر است به نظارت عمومی و مسئولیت دولت در برابر ملت.

[۱۱۰] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۱- ۷۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

حکومت ولایتیه که بر اساس قهر و سلطه و اراده شخصی استوار نیست، بلکه بر اقامه وظایف و مصالح عمومی مربوط به نظم و حفظ کشور مبتنی است و اعمال حاکمیت نیز محدود و مقید به همان وظایف و مصالح است.

[۱۱۱] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۷-۷۰، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

همان‌گونه که عصمت امام، در صورت ولایت و امارتش، مانع از ظلم و تعدی به امت است، نظارت و مراقبت بر حکومت غیرمعصوم نیز چنین است؛ و حال که دست امت از دامان «عصمت» کوتاه است، حتی با فرض غصبی بودن حکومت، می‌توان به «مجازی» از حقیقتِ عصمت و «سایه و صورتی» از آن دست یافت.

[۱۱۲] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ص۷۲-۷۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

و این کار موقوف بر دو امر است: اول وجود قانون اساسی که در آن حدود اختیارات سلطان و «کلی حقوق طبقات اهل مملکت» مشخص شده باشد.

[۱۱۳] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

دوم وجود مجلسی از منتخبان مردم که «قاطب متصدیان که قو اجرائیه‌اند، در تحت نظارت و مسئول» آنان باشند. منتخبان باید از «عقلا و دانایان مملکت و خیرخواهان ملت» و آگاه به حقوق «سیاسی عصر»، و خود نیز «تحت مراقبه و مسئول آحاد ملت» باشند.

[۱۱۴] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۴، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

نائینی فرضی حکومت عادل را بدون مراقبت و نظارت عمومی مردود می‌داند و معتقد است «مشارکت و مساوات ملت با سلطان… و همچنین آزادی ملت در اعتراضات به حاکم و غیرها از مقول استحقاق و حق ملت است؛ اما رفتار عادلان سلطان حتی اگر شخص سلطان مستجمع کمالات هم باشد، از مقول تفضل است و وافی به حقوق ملت نخواهد بود.

[۱۱۵] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۲-۷۳، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

از آن گذشته، نائینی نظارت و مراقبت بر کارهای دولت را همپای شرط «عصمت» در امامت شیعه می‌داند.

[۱۱۶] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۷۲، به کوشش روح‌الله حسینیان، تهران، ۱۳۸۵ش.

حکومت ولایتیه خود بر دو نوع است: یا برمبنای حق تشکیل می‌شود و یا از راه غصب.
حکومت ولایتیه‌ای که مبنای آن حق است، حکومت امام معصوم و در غیبت او حکومت نایبان عام او است؛ اما در زمانی که اقامه این نوع از حکومت مقدور نباشد، بهترین نوعْ حکومت مشروطه است، که در آن اعمال قدرت حاکم، به عدم‌تجاوز از حدود مشروط می‌شود و این نوع حکومت با آن‌که غصبی است، بر حکومت استبدادی که ظلم مضاعف و «غصب اندر غصب» است، رجحان دارد، زیرا «استیلای جور» تا حد ممکن، محدود و مقید می‌شود.
بنابراین بدیهی است ساز و کاری مانند مشروطه که می‌تواند در جایی که رفع ید از حاکم غاصب متجاوز ممکن نیست، با «ترتیبات عملیه» و «گماشتن هیئت نظار» توان «تصرف» و اِعمال قدرتش را محدود و مقید کند، واجب باشد.

[۱۱۷] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۴۳، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

[۱۱۸] محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، ج۱، ص۶۹ـ۸۱، یا، حکومت از نظر اسلام، چاپ جواد ورعی، قم ۱۳۸۲ش.

حکومت استبدادی هم غصب حق الاهی است و هم غصب مقام ولایت و امامت و هم غصب حق افراد و ظلم در حق بندگان خداست ولی مشروطه، تنها غصب مقام امامت است.

[۱۱۹] مهدی غروی نائینی، «گفت وگو با حجه الاسلام والمسلمین غروی نائینی»، ج۱، ص۷۵ـ ۷۹، حوزه، سال ۱۳، ش ۴ و ۵ (مهر ـ دی ۱۳۷۵).

وظایف حکومت از نگاه اسلام

وظایف حکومت در جامعه، بر اساس دین اسلام دو نوع است :
الف) امور منصوص که در شرع به صورت روشن و در قالب احکام اولیه یا اصول و مقررات ثابت بیان شده و وظیفه عملی در قبال آن‌ها مشخص است.
ب) امور غیرمنصوص که بیانگر مقررات متغیر یا احکام ثانویه و احکام حکومتی است و وظایف عملی در مورد آن‌ها بر اساس ترجیح متولی امور عمومی (نایب عام امام معصوم) یا شخص مأذون از سوی او و باتوجه به مصالح جامعه و مقتضیات زمان تعیین می‌گردد. شور و تبادل نظر در مورد اینگونه امور، ضروری است و الزام آن‌ها جزء اختیارات حکومت است. از نظر نائینی بخش عمده سیاست‌های نوعیه از این گونه است.