توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت تبصره‌العوام فی معرفه‌مقالات‌الانام دارای ۱۰۸ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت تبصره‌العوام فی معرفه‌مقالات‌الانام،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت تبصره‌العوام فی معرفه‌مقالات‌الانام :

تبصره‌العوام فی معرفه مقالات‌الانام (کتاب)

تبصره‌العوام، کتابی قدیمی به فارسی درباره ادیان و مذاهب ، متعلق به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم می‌باشد.

فهرست مندرجات

۱ – نام کامل
۲ – مولف
۳ – زمان تالیف
۴ – انتساب به مولف‌های مختلف
۴.۱ – مناظره بین غزالی و مولف
۴.۲ – قول مشهور در انتساب
۴.۳ – انتساب‌های دیگر
۵ – موضوع تبصره‌العلوم
۶ – اثری ارزشمند
۶.۱ – نظر اقبال
۶.۲ – انتقاد از اقبال
۶.۳ – اطلاعات تاریخی
۷ – ابواب تبصره‌العلوم
۷.۱ – مجوس
۷.۲ – فرق اسلامی
۷.۳ – تقسیم‌بندی
۷.۴ – مذاهب فقهی اهل سنت
۷.۵ – فرقه‌های صوفیه
۷.۶ – تعریض
۷.۷ – فرقه‌های شیعه
۸ – چاپ تبصره‌العوام
۹ – کتب دیگر مولف
۱۰ – هدف تالیف
۱۱ – فهرست منابع
۱۲ – پانویس
۱۳ – منبع

نام کامل

نام کامل این کتاب تبصره‌العوام فی معرفه مقالات‌الانام، می‌باشد.

مولف

این کتاب منسوب به مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است.

[۱] محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۲، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).

[۲] محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۵، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).

نام مؤلف در متن کتاب به صراحت نیامده

[۳] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۰۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.

و به نظر اقبال

[۴] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، ج۱، ص۱، پانویس ۱، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

عنوان « سیدمرتضی ملقب به علم الهدی» که در چند نسخه چاپی به مؤلف نسبت داده شده، نامی است الحاقی که در متن اصلی ذکر نشده و در برخی نسخه‌ها در حاشیه اضافه شده است.

احتمالاً این امر سبب شده است که تبصره‌العوام را به اشخاص مختلف با همین نام یا مشابه آن و یا حتی متفاوت با آن نسبت دهند.

آنچه مسلّم است، مؤلف عالمی شیعی و اهل خراسان در قرن ششم و هفتم بوده است، اما اطلاع دیگری از زندگی وی در دست نیست

[۵] د. فارسی، ذیل مادّه

[۶] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۵۴، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

[۷] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

[۸] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۴۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

زمان تالیف

برای تعیین زمان تقریبی تألیف تبصره‌العوام، می‌توان از گزارش‌های موجود در آن استفاده کرد.

به نوشته مؤلف

[۹] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۸۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

پیروان حسن صبّاح تا زمان وی باقی بوده و شوکت و مکنت داشته‌اند.

از آن‌جا که اینان تا حمله هولاکو در ۶۵۳ قدرت را به دست داشته‌اند، این کتاب باید پیش از این تاریخ نگاشته شده باشد.

همچنین صاحب اثر در چند جا

[۱۰] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۲۰، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

[۱۱] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۷۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

[۱۲] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

با اشاره به آثار و شهرت امام فخررازی (۵۴۳ ـ۶۰۶) نظر او را در کنار نظر باقلاّنی و غزالی می‌آورد و از یکی از مجالس وعظ او در خوارزم مطلبی نقل می‌کند.

بدین ترتیب، تبصره‌العوام در دوره شهرت فخر رازی و پیش از شکست پیروان حسن صبّاح، یعنی حدوداً پس از ۶۰۰ و پیش از ۶۵۳، به نگارش درآمده است 

[۱۳] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، مقدمه اقبال، ص ب _ ج، ز، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش

[۱۴] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۴۷ـ۴۹، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

[۱۵] محمدتقی دانش پژوه، «کتابشناسی فرق و ادیان»، ج۱، ص۱۰۲ـ۱۰۴، فرهنگ ایران زمین، ج ۱۲ (شهریور ۱۳۴۴).

[۱۶] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۵۴ ـ۵۷، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

انتساب به مولف‌های مختلف

تبصره‌العوام به افراد مختلفی نسبت داده شده است.

برخی سید مرتضی معروف به علم‌الهدی، فقیه و متکلم شیعی (۳۵۵ـ۴۳۶)، را مؤلف آن دانسته‌اند که با توجه به تاریخ تخمینی تألیف این اثر ــ یعنی حدود یک قرن و نیم پس از درگذشت سید مرتضی ــ این نظر نمی‌تواند صحیح باشد.

[۱۷] سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۷۲، تهران ۱۳۶۳ ش.

[۱۸] سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۱۳۰، تهران ۱۳۶۳ ش.

[۱۹] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۳، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

مناظره بین غزالی و مولف

همچنین این سخن که مؤلف کتاب، معاصر امام محمد غزالی (۴۵۰ـ ۵۰۵) بوده و در مناظره‌ای که بین این دو درباره امامت صورت گرفته، بر غزالی چیره و موجب تغییر مذهب وی شده است

[۲۰] احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقه الشیعه، ج۲، ص۷۴۱، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.

[۲۱] محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، ج۲، ص۵۳۶، عکس نسخه خطیِ موجود در کتابخانه بن یاد دایره المعارف اسلامی.

[۲۲] آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۳۱۸ـ ۳۱۹.

از نظر تاریخی پذیرفتنی نیست.

[۲۳] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۴۶، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

[۲۴] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۵۸، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

آقا محمدعلی کرمانشاهی نیز در مقامع‌الفضل در احتمال وقوع این مناظره تردید کرده است.

[۲۵] جلال الدین همائی، غزالی نامه، ج۱، ص۳۲۷، تهران (۱۳۴۲ ش).

شوشتری

[۲۶] نوراللّه بن شریف الدین شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۱۹۲ـ۱۹۳، تهران ۱۳۵۴ش.

نیز بر ناسازگاری این مناظره با مسلّمات تاریخی تأکید کرده و مناظره را میان غزالی و سید مرتضی ثانی ، برادرزاده علم الهدی و پسر سیدرضی، دانسته است؛ اما افندی اصفهانی

[۲۷] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۳، ص۳۰۷ـ ۳۰۸، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.

این «توجیه» را «غیروجیه» خوانده و ضمن نقل و رد نظر کسانی که تبصره العوام را تألیف سید مرتضی ثانی می‌دانند، قول مشهور را پذیرفته است.

قول مشهور در انتساب

بنابر قول مشهور، مؤلف تبصره‌العوام مرتضی بن قاسم داعی حسنی رازی است.

این انتساب را نمی‌توان تأیید کرد، زیرا وی و برادرش، ابوحارث مجتبی بن داعی، هر دو از مشایخ منتجب‌الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) بوده‌اند، اما منتجب‌الدین در آثار خود هیچ اشاره‌ای به چنین تألیفی از مرتضی بن قاسم نمی‌کند.

بعلاوه، عدم تطبیق زمان تألیف تبصره‌العوام با تاریخ حیات این شخص حاکی از نادرستی این قول است. 

[۲۸] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۵۵ ـ۵۷، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

[۲۹] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص و_ح، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

.

همچنین انتساب تبصره العوام به فردی با نام سیدمرتضی رازی در گزارش ریو در «فهرست نسخ خطی فارسی در موزه بریتانیا» و نیز در کشف‌الحجب و الاستار کنتوری

[۳۰] اعجاز حسین بن محمد قلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و اَلاسفار، ج۱، ص۹۶، قم ۱۴۰۹.

ــ که هیچ اطلاعی از وی به دست نمی‌دهند ــ به شناخت مؤلف این اثر کمکی نمی‌کند. 

[۳۱] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۳ـ۱۰۳۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

[۳۲] د. فارسی، ذیل مادّه

[۳۳] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص و، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

[۳۴] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص ح، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش

.

انتساب‌های دیگر

تبصره‌العوام را از آثار ابوالفتوح رازی ، مفسر مشهور شیعی، نیز ‌شمرده‌اند، ولی از آن‌جا که وفات وی را حدوداً در نیمه اول قرن ششم دانسته‌اند، این انتساب نادرست خوانده شده است.

[۳۵] آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۳۲۰.

گذشته از این، ابوالفتوح رازی به تصوف گرایش داشته است و ذمّ صوفیه در تبصره العوام دلیل دیگری بر نادرستی این انتساب است

[۳۶] عبداللّه بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۲، ص۱۵۸ـ۱۵۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱ـ ۱۴۱۵.

[۳۷] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص ه، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

.

موضوع تبصره‌العلوم

تبصره‌العوام فی معرفه مقالات‌الانام، همچنان‌که از نام آن پیداست، به توضیح گفته‌ها و نظریات برای عامه مردم می‌پردازد.

در برخی گزارش‌ها

[۳۸] د. فارسی، ذیل مادّه

[۳۹] سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۷۲، تهران ۱۳۶۳ ش.

[۴۰] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۲۶۶، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

تبصره‌العوام را قدیم‌ترین کتاب شیعی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب دانسته‌اند، و این در حالی است که کتاب فارسی بیان‌الادیان حدود یک قرن و نیم پیش در همین حوزه تألیف شده بود. 

[۴۱] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص الف، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

؛ احتمالاً اینان شیعی بودن مؤلف بیان‌الادیان را قطعی ندانسته‌اند.

تبصره‌العوام و بیان‌الادیان هر دو کتاب‌هایی فارسی در موضوع ادیان و مذاهب‌اند که از قبل از استیلای مغول بجا مانده‌اند.

اثری ارزشمند

تبصره‌العوام از جهت سلاست و فصاحت در حد بیان‌الادیان نیست، ولی به جهت تفصیل مطالب و گستردگی و جامعیت مهم‌تر از آن است. 

[۴۲] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص الف، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

[۴۳] ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، کتاب دوم، ص۲۸۰، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.

[۴۴] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۲۶۶، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

در مجموع، اطلاعات گسترده و باریک‌بینی و دسترسی به منابع فراوانِ دستِ اول

[۴۵] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۹۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

و سعه مشربِ مؤلف، اثری ارزشمند در این زمینه پدید آورده است.

مثلاً مؤلف در وجه تسمیه فرقه‌ها، به معنای ممدوح و نیز معنای مذموم آن‌ها ــ که بیش‌تر دست آویز دشمنان هر فرقه است ــ اشاره می‌کند، 

[۴۶] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

و یا در ابتدای بحث از فرقه‌های منسوب به اسلام ، به دقت، معنای متفاوت دین و ایمان و اسلام را ذکر می‌کند و میان اسلام و استسلام تمایز قایل می‌شود.

[۴۷] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۳۶ـ ۳۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

نظر اقبال

به نظر اقبال

[۴۸] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص الف_ب، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

  مؤلف تبصره‌العوام در نقل حکایات فرقه‌های غیر امامیه و رد گفته‌های آن‌ها از تعصب به دور نبوده و در طرح آرا سعی در رد آرای سخیف و ضعیف داشته است؛ این نظر اقبال در منابع دیگر نقل شده است.

[۴۹] دایره المعارف تشیع، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی، ذیل مادّه، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ ش ــ، ذیل «تبصره العوام» (از حسن انوشه).

[۵۰] ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۲، ص۱۰۳۴، ج ۲، تهران ۱۳۳۹ ش.

انتقاد از اقبال

اما از مقایسه تبصره‌العوام با دیگر کتاب‌های آن دوره در موضوع ادیان و مذاهب، به نظر می‌رسد که در این داوری چندان جانب انصاف رعایت نشده است،

روزگار تألیف تبصره‌العوام از لحاظ مجادلات مذهبی، بسیار مورد توجه است و نگارش کتاب‌های متعدد در این حوزه شاهدی بر این مدعاست.

[۵۱] ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج۲، کتاب دوم، ص۲۸۰، ج ۲، کتاب دوم: از سنایی تا سعدی، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران ۱۳۵۷ ش.

اطلاعات تاریخی

تبصره‌العوام به نوعی نشان‌دهنده الگوی دینی ایران عصر سلجوقی است و به جهت اطلاعاتی که از توزیع جغرافیایی مراکز مذهبی آن عصر به دست می‌دهد، اهمیت دارد.

[۵۲] آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، ج۱، ص۲۷۲، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.

[۵۳] آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.

ناگفته نماند که برخی گزارش‌های تاریخی وی نیز از خطا به دور نیست،

[۵۴] موسی شبیری زنجانی، «مؤلف تبصره العوام»، ج۱، ص۵۸ ـ۵۹، درسهایی از مکتب اسلام، ش ۸ (تیر۱۳۳۸)، ش ۹ (مرداد۱۳۳۸)، ش ۱۰ (شهریور۱۳۳۸).

اما به دلیل چند اشتباه و صرفاً به این دلیل که مؤلف از علمای حدیث بوده نباید کتاب را از حیث اطلاعات تاریخی ضعیف شمرد.

ابواب تبصره‌العلوم

تبصره‌العوام در ۲۶ باب تنظیم شده است؛ در باب‌های اول تا سوم به ذکر ادیان پرداخته و نظریات و گفته‌های فلاسفه ، مجوس ، جهودان ، ترسایان و صابیان را نقل می‌کند.

مجوس

مؤلف درباره مجوس بیش‌تر به اساطیر ایران نظر دارد

[۵۵] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ص ۲۴ـ۲۷، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش

.

فرق اسلامی

وی در بیان فرق اسلامی، بنابر حدیث افتراق ، تعداد فرقه‌ها را ۷۳ می‌داند، اما معتقد است که در اصل، همه فرقه‌ها شاخه‌های دو فرقه اهل سنّت و شیعه‌اند که دشمنانِ هر یک آن‌ها را به ترتیب نواصب و روافض خوانده‌اند 

[۵۶] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ص ۲۸، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش

.

تقسیم‌بندی

احتمالاً نام تبصره‌العوام فی تفصیل مذاهب المِلّتین

[۵۷] سعید نفیسی، تاریخ نظم ونثر در ایران و درزبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، ص۱۳۰، تهران ۱۳۶۳ ش.

که برای این کتاب ذکر شده، به این تقسیم‌بندی ناظر است؛ مقدس اردبیلی

[۵۸] احمد بن محمدمقدس اردبیلی، حدیقه الشیعه، ج۲، ص۷۴۱، چاپ صادق حسن زاده، قم ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.

می نویسد که الفصول التامّه، اثر عربی منسوب به این مؤلف، بر اساس این دو فرقه تقسیم‌بندی شده است.

 

مؤلف تبصره‌العوام پس از طرح مسئله جانشینی پیامبر اکرم صلی اللّه علیه وآله وسلم و رد نظر اهل سنّت،

[۵۹] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۲۹ـ۳۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

در فصل‌های بعد به ذکر فرقه‌های خوارج ، معتزله ، مُشَبّهه و مُجَسِّمه و اصحاب تناس خ می‌پردازد.

[۶۰] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۳۸ـ۹۰، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

حدیثی که مؤلف به نقل از کتاب قاضی محمد بن اسحاق زوزنی از پیامبر اکرم در باب پیشگویی تمام جزئیات ظهور فرقه کرّامیّه و لعن آن‌ها نقل می‌کند،

[۶۱] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۶۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

حکایت از مخالفت‌های شدید با ابوعبداللّه کرّام در آن دوره دارد.

مذاهب فقهی اهل سنت

مؤلف مذاهب فقهی اهل سنّت را در فصل مُشبّهه طرح می‌کند و آن‌ها را در تقسیم‌بندی نه چندان مرتبی هفت فرقه برمی شمارد.

[۶۲] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۷۵، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

[۶۳] آ باسانی، «دین در دوره سلجوقی»، ج۱، ص۲۷۲، در تاریخ ایران کیمبریج، ج ۵: از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآوری جی آبویل، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۶ ش.

گزارش نسبتاً مفصّل وی از عقاید اشعری ، برخلاف گزارش ابوالمعالی در بیان‌الادیان، احتمالاً نشانه‌ای از اطلاعات وسیع‌تر اوست.

[۶۴] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.

فرقه‌های صوفیه

مؤلف در باب شانزدهم

[۶۵] تبصره العوام فی معرفه مقالات الانام، منسوب به سید مرتضی بن داعی حسنی رازی، ج۱، ص۱۲۲ـ۱۳۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۴ ش.