توجه : این فایل به صورت فایل power point (پاور پوینت) ارائه میگردد

 پاورپوینت اندیشه سیاسی شیعه دوره مشروطه دارای ۱۲۰ اسلاید می باشد و دارای تنظیمات کامل در PowerPoint می باشد و آماده ارائه یا چاپ است

شما با استفاده ازاین پاورپوینت میتوانید یک ارائه بسیارعالی و با شکوهی داشته باشید و همه حاضرین با اشتیاق به مطالب شما گوش خواهند داد.

لطفا نگران مطالب داخل پاورپوینت نباشید، مطالب داخل اسلاید ها بسیار ساده و قابل درک برای شما می باشد، ما عالی بودن این فایل رو تضمین می کنیم.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل می باشد و در فایل اصلی پاورپوینت اندیشه سیاسی شیعه دوره مشروطه،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن پاورپوینت اندیشه سیاسی شیعه دوره مشروطه :

پاورپوینت اندیشه سیاسی شیعه دوره مشروطه

جریان مشروطیت و مشروطه‌خواهی از موارد مهم تبلور اندیشه سیاسی شیعه در دوره قاجار بود.

فهرست مندرجات

۱ – ریشه‌های بروز نهضت مشروطه
۱.۱ – روی‌کرد افراطی حکومت به غرب
۱.۲ – رویارویی دولت با علما و بازار
۲ – صدور فرمان مشروطیت
۳ – دوره استبداد صغیر
۳.۱ – جدایی نوری از مشروطه
۳.۲ – فتوای علمای نجف
۴ – مشروطیت و استبداد
۴.۱ – قانون‌گذاری
۴.۲ – مخالفان قانون‌گرایی غربی
۴.۲.۱ – باور محمدکاظم یزدی
۴.۲.۲ – درگیری یزدی و خراسانی
۴.۲.۳ – آثار درگیری
۵ – جای‌گاه سیاسی فقیه
۵.۱ – جای‌گاه سیاسی حوزه
۵.۲ – نامه علمای مشروطه‌خواه نجف
۵.۳ – نامه مهم خراسانی به شاه
۵.۴ – وجوه اهمیت نامه
۵.۵ – جای‌گاه فقیه در آرای خراسانی
۵.۶ – ارتباط خراسانی با مصلحان
۵.۷ – اطلاع آخوند از قوانین ممالک دیگر
۵.۸ – قانون‌گرایی و قانون‌گذاری فقهی
۵.۹ – تفکر حکومتی آخوند
۵.۱۰ – مرگ آخوند و پیامدهای آن
۶ – اقدامات و تفکرات نائینی
۷ – ویژگی‌های رساله نائینی
۷.۱ – بنیاد فلسفی
۷.۱.۱ – فیلسوف بودن فقها
۷.۱.۲ – ارتباط هستی و انسان
۷.۱.۳ – هدف نظام سیاسی
۷.۲ – ویژگی فقهی سیاسی
۷.۲.۱ – غصب سیاسی
۷.۳ – عوامل کاهش غصب سیاسی
۷.۳.۱ – وجوب امر به معروف
۷.۳.۲ – ولایت همگانی فقیه
۷.۳.۳ – منع غصب اوقاف
۸ – آرای اسماعیل محلاتی
۸.۱ – انواع حکومت‌ها
۸.۲ – حمایت از مشروطه
۹ – فهرست منابع
۱۰ – پانویس
۱۱ – منبع

ریشه‌های بروز نهضت مشروطه

روی‌کرد افراطی حکومت به غرب

تدبیرهای دولت قاجار در چگونگی برخورد با مراکز شیعی، چون: قم، نجف و کربلا و تشکیل نهادها و مؤسسه‌های تازه و قراردادهایی با دولت‌های اروپایی و کوشش در راه اقتدار سلطه مرکزی، به شکوفایی مرجعیت سیاسی شیعی انجامید. علاقه بسیار دولت قاجار به نوگرایی به سبک اروپایی، آن هم در حدود به دست آوردن اقتدار بیش‌تر داخلی، مشارکت سیاسی مردم ایران را به پایین‌ترین مرحله آن رساند؛ زیرا یکی از ماده‌های نوگرایی اروپایی، آزادی‌خواهی بود که بر پایه آن مجلسی تشکیل می‌شد و نمایندگان مردم و حکومت، به نیابت از مردم، به بست و گشاد امور می‌پرداختند و همین اندیشه آزادی‌خواهی، نخستین حرکت به سوی مشروطه‌خواهی بود.

[۱] لمحات اجتماعیه من تاریخ العراق الحدیث، ج۳، ص۱۰۳.

رویارویی دولت با علما و بازار

پیش از این گفته شد که روی‌کرد زیاده از اندازه ناصرالدین شاه به اروپا که در عهد پسرش مظفرالدین شاه نیز دنبال شد، ایران را دگر به یکی از حوزه‌های دخالت نیروهای جهانی کرده بود و هر یک از دو دولت: روس و انگلیس خواهان امتیازهای بیش‌تر بودند. این روی‌کرد در سیاست اقتصادی این نتیجه را داشت که بازار داخلی ایران و کالاهای تولیدی آن را نادیده می‌انگاشت و این خشم بازاریان را بر می‌انگیخت که به گفته دکتر علی الوردی: (طبقه‌ای پر اهمیت در حیات اجتماعی و سیاسی ایران معاصر هستند و هرگونه تصمیم از سوی آنان می‌تواند همه اقتصاد ایران را فلج کند).

[۲] المشروطه الایرانیه و اثرها فی العراق، علی الوردی مقاله چاپ شده در مجلّه (الموسم) شماره سال، ص ۵۰، ۱۴۱۰.

این اعتبار بازار، چنان است که همه حکومت‌های معاصر ایران کوشیده‌اند، تا روابط متوازنی با آن داشته باشند تا امنیت و ثبات اقتصادی و سیاسی فراهم آید. و نیز بازار ایران، تنها محل رد و بدل شدن کالاهای بازرگانی و حرفه‌های معین نیست، بلکه گونه‌های مختلف از طبقه‌های اجتماعی ایران با حرفه‌های گونه‌گون، در بازار حضور دارند و افزون بر رونق اقتصادی به رونق روابط اجتماعی و سیاسی نیز کمک می‌کنند، امری که در پیروزی انقلاب اسلامی ایران نقش مهمی داشته است.
مظفرالدین شاه، ندانسته با چنین قدرتی به رویارویی پرداخت و با صدور فرمان فلک کردن یکی از بازاریان معتبر تهران، شورش آغاز شد و نخست مسجد شاه در کنار بازار پناه‌گاه شورشیان گردید و سپس مزار شاه عبدالعظیم حسنی که از آن‌جا تحصن کنندگان خواسته‌های سیاسی خود را اعلام می‌کردند و با پیوستن دو تن از عالمان تهران: طباطبائی و بهبهانی، این حرکت، مشروعیت دینی نیز به خود گرفت و طباطبائی شاگرد میرزای شیرازی و اثر پذیرفته از سید جمال‌الدین در نامه‌ای که به مظفرالدین شاه نوشت، پیشنهاد بنیادگذاری مجلس عدالت کرد.

[۳] تاریخ العراق السیاسی المعاصر، حسن شبر، ج۲، ص۶۳.

بست نشینان، پس از تسلیم شدن حکومت در برابر خواسته‌های آنان، با احترام به تهران بازگشتند و شاه که نابخردانه می‌خواست در برابر مردم بایستد، فرمان دستگیری طباطبائی را صادر کرد که مردم تهران نگذاشتند و در این درگیری طلبه‌ای کشته شد و در تشییع جنازه او نیز پانزده تن به شهادت رسیدند و همه این رخدادها به سرعت تهران را آماده انفجار کرد؛ به‌ویژه آن که علمای بزرگ، تهران را ترک گفته و شاه را تهدید کردند که به عراق مهاجرت خواهند کرد.

صدور فرمان مشروطیت

بازاریان تهران نیز، در همراهی علما مغازه‌های خود را تعطیل کردند و در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی ۱۹۰۶ شاه به ناگزیر فرمان مشروطیت را صادر کرد و در این مجلس گروهی برای تدوین قانون اساسی بر پایه قانون اساسی بلژیک، مأمور شدند که موادی از آن را که مخالف شریعت اسلامی بود، تغییر دهند. در این قانون، مذهب جعفری مذهب رسمی ایران اعلام گردید و در ماده دوم آن تصویب هر قانون خلاف اسلامی ممنوع شد و پنج تن از فقیهان مجتهد مأمور شدند تا برابری لایحه‌های تصویب شده را با شریعت اعلام کنند.

[۴] الموسم، شماره مقاله: المشروطه الایرانیه واثرها فی العراق، ص۵۸.

نایب رئیس مجلس، سید عبدالحسین شیرازی، در آغاز مجلس خواهان ریاست مجتهدی بر مجلس شد، تا ضامن اسلامیت قانون‌های مجلس باشد و تأکید کرد: (ولایت فقیه ضامن تنفیذ احکام الهی در جامعه است و فقیه عادل نایب از امام معصوم است و…).
و آشکارا اعلام کرد: (حق ولایت عمومی، حق حاکم شرع و ولی فقیه است که به کارگزاران دولت و مردم عادی در امور حسبیه و حدود شرعی و ترجیح و تعیین مصلحت و احکام عمومی ولایت دارد و هیچ‌کس از نظر شرعی حق مخالفت با حکم الهی را ندارد و البته مؤمنان عادل می‌توانند با اجازه حاکم شرع، یا در غیاب او، خود متولی امور حسبیه شوند).

[۵] ولایت فقیه، حکومت صالحان، صالحی نجف آبادی.

دوره استبداد صغیر

سه ماه بعد، مظفرالدین شاه مرد و جانشین جوان او، محمد علی شاه، با مجلس و مشروطیت به مخالفت برخاست و با روس‌ها پیمان همکاری بست و آنان نیز با این توجیه که مجلس قانونی، انگلیسی است، او را به برچیدن آن وا داشتند. به‌ویژه که اعلامیه‌های متحصنان ایرانی در سفارت انگلیس نوشته شده بود، آن هم، به هنگام مبارزه مردم برای برپایی مشروطیت. قانون بسیار منظم و دقیق بود و ایران را به منطقه‌های گوناگونی تقسیم می‌کرد که از هر کجا یک نماینده باید حضور داشته باشد و نیز ویژگی‌هایی که نمایندگان باید می‌داشتند. این، به نظر روس‌ها حکایت از آن داشت که پای انگلیسی‌ها در میان است وگرنه، چنین نوشته‌های استواری در ادبیات ایرانیان این دوره دیده نشده است.
این گمانه‌زنی‌ها و شایعه پراکنی‌ها از سوی روس‌ها، محمد علی شاه را واداشت تا مجلس را تعطیل کند. با این حرکت دوران استبداد صغیر آغاز شد و شماری از مشروطه‌خواهان کشته شدند.

جدایی نوری از مشروطه

در میان علما، شیخ فضل اللّه نوری، که در آغاز از مشروطیت دفاع کرد، از نظریه خود برگشت، از این روی که، از تجربه نوگرایی در عثمانی می‌ترسید که چگونه به چیرگی غرب بر آن جا انجامید.
شیخ بر این باور بود: (مشروطه خواهان با به کارگرفتن کلماتی چون عدالت، شورا و آزادی قصد فریب مسلمانان را دارند و می‌خواهند در حقیقت آنان را به الحاد بکشانند و با شعار آزادی قصد ترویج فساد و اباحه منکرات را دارند…).

[۶] الثوره الاسلامیه فی ایران، عباس زنجانی، ص۳۵.

و جالب آن که شیخ فضل اللّه با این که به ولایت مطلقه فقیه باور داشت و دخالت در کارهای سیاسی و امور عمومی مسلمانان را حق فقیه می‌دانست، ولی با مجلس شورا، که بر پایه بیش‌ترین آرا تشکیل می‌شد، ناسازگاری داشت، زیرا بر این باور بود که: (اعتبار اکثریت در مذهب امامیه خطا و بدعت در دین است).

[۷] شیخ فضل اللّه نوری، ج۱، ص۶۷.

[۸] شیخ فضل اللّه نوری، ج۱، ص۹۰.

[۹] شیخ فضل اللّه نوری، ج۱، ص ۱۰۴.

[۱۰] شیخ فضل اللّه نوری، ج۱، ص ۱۰۶.

فتوای علمای نجف

مردان حکومتی نیز چنین آراء و اندیشه‌هایی را در میان مردمان پراکندند و بدان دامن زدند و بر پایه آن بدترین کارها را علیه مشروطه‌خواهان انجام دادند؛ تا جایی که مشروطه‌خواهان به علمای نجف پناهنده شدند و از آنان درخواست کمک کردند و آخوند خراسانی و مازندرانی و میرزا خلیل فتوایی صادر کردند که بر اساس آن، حمله به هواداران مشروطه جنگ با امام زمان انگاشته شد.

[۱۱] المصلح المجاهد شیخ محمد کاظم خراسانی، عبدالرحیم محمد علی، ص۸۰، چاپ نعمان، نجف ۱۹۷۲.

مشروطیت و استبداد

ورود عالمان در مجلس شورا، نکته‌های تازه‌ای را در باب پیوند فقیه و قدرت سیاسی افزود که در پیشاپیش همه آن‌ها دو نکته مهم بود:

قانون‌گذاری

با تشکیل مجلس، قاجاریه از آن محروم شدند که بخش مهمی از چیرگی آنان بر مردم بود و همین سبب شد تا محمد علی شاه بکوشد تا از قدرت واقعی مجلس، بکاهد و شماری از هواداران خود را به مجلس گسیل بدارد، تا بر آن چیره شوند. ولی آخوند خراسانی این نقشه قاجاریه را فهمید و کوشید تا مجلس را از هواداران غرب‌گرایی که به گونه‌ای در پیوند با دربار بودند پاک کند، کسانی چون تقی زاده و… .
خراسانی در خطبه افتتاحیه مجلس دو بار گفت: (مجلس آن است که بر پایه امر به معروف و نهی از منکر و رفع ستم و حفظ اسلام و رفاه مردم تشکیل شده باشد و قرار ما این بود و رغبت و میل تشکیل دهندگان نیز همین بوده است اما مجلس فعلی آن نیست که شما اراده کرده‌اید).

[۱۲] تاریخ مشروطه، احمد کسروی، ص۱۱۶.

مخالفان قانون‌گرایی غربی

اندیشه ضدقانون‌گرایی غربی در حوزه آغاز شد که رهبریت این تفکر از آن سید محمد کاظم یزدی بود.

باور محمدکاظم یزدی

این اندیشه، به رهبری سید محمد کاظم یزدی آغاز شد. او بر این باور بود که مصلحت دولت در آن است که قدرت در اختیار یک نفر باشد و این را اجتهاد دینی خود می‌دانست و با دلیل‌های ویژه‌ای نیز آن را ثابت می‌کرد.

[۱۳] المصلح المجاهد الشیخ محمد کاظم خراسانی عبدالرحیم محمد علی، ص۷۱.

و به این ترتیب، او در ردیف هواداران استبداد قرار می‌گرفت.
شیخ علی شرقی، از هواداران مشروطه، در شرح اندیشه هواداران استبداد می‌گفت: (اینان قدرت سیاسی را مقدس می‌دانند و سلطان را سایه خدا بر زمین می‌شمارند).

[۱۴] المصلح المجاهد الشیخ محمد کاظم خراسانی عبدالرحیم محمد علی، ص۷۲ ۷۳، به نقل از مجله (العرفان)، مجلد اول، ج۳، ص۱۲۸، سال ۱۹۰۹.

یزدی در دیدگاه خود پیرو دیدگاه فقهی سلطانی کهن بود و از هواداران اندیشه ولایت جزئی فقیه و حوزه آن، امور حسبیه و به شدت با ولایت مطلقه فقیه سر ناسازگاری داشت و به علمای سیاسی خرده می‌گرفت و راه آنان را اشتباه می‌دانست.
این اختلاف نظر، شیعیان در عراق و ایران را به دو گروه تقسیم کرد مشروطه‌خواهان و هواداران استبداد که در این شعر یک شاعر نجفی تصویر شده است.
تغیّرت الدنیا و اصبح شرّها یروح به افراط و یغدو به تفریطا لی این یمضی من یروم سلامه و ما الناس الا مستبد و مشروطی.

درگیری یزدی و خراسانی

سید هبه‌الدین شهرستانی، درگیری میان خراسانی و یزدی را این‌گونه وصف می‌کند: (این اختلاف و نزاع بی نهایت وحشیانه شد

[۱۵] شعرا الغری او النجفیان، علی الخاقانی، ج۱۰، ص۶۹، انتشارات کتابخانه مرعشی نجفی، قم.

و اتهام‌های فراوانی میان دو طرف ردّ و بدل شد و اختلاف از حوزه عقلانیت فراتر رفت).

[۱۶] مجله (الرقیب البغدادیه)، شماره ۱۰، سال ۱۹۰۹م.

در آغاز که مبنایی بود، طلاب علوم دینی به دو گروه موافق و مخالف مشروطه تقسیم شدند و سپس با بالا گرفتن درگیری و گسترش آن به همه ایران و عراق، ناسازگاران مشروطه به ناسازگاری خود رنگ اجتماعی قومی ‌بخشیدند و یزدی از عشایر عراقی خواست تا به نجف آیند و آنان مسلحانه وارد شدند و آماده هرگونه نبرد با موافقان مشروطه شدند.
دکتر وردی در این باره می‌نویسد: (چون یزدی برای نماز بر می‌خاست، یاران مسلح او همراه وی می‌آمدند و با فرستادن صلوات‌های بلند طرفداران مشروطه را به مبارزه می‌طلبیدند).

[۱۷] لمحات اجتماعیه فی تاریخ العراق الحدیث، دکتر علی الوردی، ج۳، ص۱۱۷.

اکنون، درگیری مشروطه‌خواهان و هواداران استبداد را در تصویر سید محسن امین که خود در این دوره می‌زیسته و پاره‌ای از موارد آن را به چشم دیده، دنبال می‌کنیم: (عموم اهالی عراق و روستاهای آن با یزدی بودند، به‌ویژه آنان که از شهرهای ایران سود بازرگانی می‌بردند و گمان می‌کردند که مشروطیت آن را بر هم خواهد زد).
او، آغاز درگیری و رویارویی را به وفات شیرازی، مرجع بزرگ باز می‌گرداند که پس از مرگ او، یزدی و دیگران به مرجعیت رسیدند و رسم بر این بوده که مراجع تازه برای مرجع از دنیا رفته، اقامه عزا کنند تا نشان دهند به جای‌گاه علمی او واقف بوده‌اند، ولی یزدی بر خلاف مرسوم، این کار را انجام نداد و تنها به مسجد سهله رفت تا اعتکاف کند و بسیاری از مردم نیز از او پیروی کردند.
اما در حوزه، یزدی در آغاز از سوی طلاب و علما پذیرفته نشد و به گفته امین: (در آغاز، در مجلس درس او کم‌تر از ده نفر شرکت می‌کردند که ما آنان را می‌دیدیم و ما به درس خراسانی می‌رفتیم و بیش‌تر طلاب به درس شیخ ملا کاظم می‌رفتند و سپس بر اثر دگرگونی‌های زمانه مجلس درس یزدی رونق گرفت).

[۱۸] اعیان الشیعه، امین، ج۱۰، ص۴۳.

سپس رساله عملیه یزدی به نام عروه الوثقی که مشهورترین رساله فقهی شیعی معاصر است، به چاپ رسید و به همراه خود، مرجعیت یزدی را گسترش داد و اندک اندک او مقبولیت عامه و خاصه یافت و وجوه شرعی به سوی او سرازیر شد.

[۱۹] اعیان الشیعه، امین، ج۱۰، ص۴۳.

آثار درگیری

در یک کلام، درگیری هواداران مشروطه و هواداران استبداد، مرجعیت شیعه را با مشکل روبه‌رو کرد؛ زیرا خود مجتهدان نیز به همین دو گروه تقسیم می‌شدند و این اختلاف نظر از حوزه بحث‌های فقهی به اختلاف اجتماعی دگر شد؛ زیرا در میان مردم شایع شده بود که مشروطیت با اساس دین سر ناسازگاری دارد و اخلاق را فاسد می‌کند و پاره‌ای از مقدّسان نجف، خراسانی و هواداران مشروطه را کافر می‌خواندند.
از این روی، مردم عادی به امامان جماعتی که هوادار مشروطه بودند، اقتدا نمی‌کردند و نماز آنان را باطل می‌دانستند و در برابر مشروطه‌خواهان نیز، به نکوهش هواداران استبداد پرداختند؛ ویژه پس از آن‌که دولت عثمانی نیز قانون اساسی خود را اعلام کرد.
در این هنگام، شخصی به نام سید صالح حلّی، از خطیبان مشهور عراق، در شعری به هجو محمد کاظم یزدی پرداخت: فوالله ما أدری غداً فی جهنم (أیزدی‌ها) اَشقی الوری او یزیدها.

[۲۰] جعفر خلیلی، ج۱، منشورات شریف رضی، قم.

در واقع تقسیم نجف به دو گروه، به محمد علی شاه قاجار در ایران مجال کافی داد تا در برابر حرکت قانون‌گرایی بایستد و به خلاف وعده‌هایی که درباره گشودن دوباره مجلس داده بود، در سخنرانی اعلام کرد: (با این‌که وعده داده‌ام تا مجلس افتتاح شود؛ اما اکثریت اعضای مجلس و صاحب نظران مرا منصرف کردند؛ زیرا افتتاح مجلس با تحقیر اسلام مساوی است).

[۲۱] التطور الفکری فی العراق، محمد علی کمال الدین، ص۲۵.

جای‌گاه سیاسی فقیه

جای‌گاه سیاسی حوزه

همه چیز از تقسیم اندیشه اصولی شیعه در نجف به دو گروه حکایت داشت، هر چند که ریشه‌های این اختلاف نظر به هنگامی باز می‌گردد که نراقی مسأله ولایت مطلقه فقیه را مطرح ساخته بود، ولی در این دوره، این دو اندیشه آشکارا رویاروی هم ایستادند: هواداران استبداد و مشروطه‌خواهان.
این اختلاف نظر فضای مناسبی برای گفت‌وگوهای فقهی گشود که در میان علمای ایران و عراق رونق یافت و آخوند خراسانی، در طلیعه این مراجع قرار داشت که به منزله یک رهبر اجتماعی مخالف استبداد قاجاری بروز کرده بود. نهضت مشروطه، نشان از شایستگی سیاسی ممتاز و بسیار پر تکاپوی فقیه و مرجع دارد، چنان‌که نشان دهنده اهمیت نجف به عنوان تلاش‌ها و تکاپوهای سیاسی اجتماعی در فضای ایران است.

نامه علمای مشروطه‌خواه نجف

پس از آن‌که نجف در ماجرای تنباکو به پیروزی رسید، نفوذ این مرکز، به‌ویژه در حوزه سیاست، در میان مردم ایران بیش‌تر شد و بسیار ضروری بود تا رهبران مشروطه، مشروعیت خواسته خود را که پشتیبانی مردمی را نیز همراه داشت از مجتهدان بخواهند.
شیوه کهن در این راه، درخواست نامه‌ای به عنوان فقیه و مجتهد بود تا از او بخواهند نظرش را درباره برابری حرکت قانون‌گرایی با مقاصد شریعت اسلام بازگو کند و این نیاز همواره همه حرکت‌های شیعی بوده تا بتوانند در میان مردم گسترش یابند.
در پی اشکال‌های فراوان شماری از هواداران استبداد به حرکت مشروطه، گروهی از هواداران مشروطه، نامه‌ای به مجتهدان نوشتند و از ایشان خواستند تا نظر خود را درباره مشروعیت مجلس شورا بیان کنند.
آخوند خراسانی در پاسخ اینان، نامه خود را به تأیید شماری دیگر از مراجع نیز رساند و مجلس شورایی را که به قانون‌ها و آیین‌های اسلام احترام بگذارد، مقدس و محترم اعلام کرد و پیروی از قانون‌های آن را برای همه مسلمانان واجب دانست و ایستادگی در برابر مجلس را ایستادگی در برابر احکام دین اعلام کرد. در پایین این نوشته، نام‌های دیگری چون: شیخ محمد تقی شیرازی، شیخ عبدالله مازندرانی، میرزا حسین شیخ الخلیل، شیخ فتح الله اصفهانی، سید مصطفی کاشانی، سید علی داماد، شیخ هادی شلیله، شیخ حسین نائینی، محمد حسین قمشه‌ای و سید مصطفی نقشوانی به چشم می‌خورد.

[۲۲] التطور الفکری فی العراق، محمد علی کمال الدین، ص۲۵.

نامه مهم خراسانی به شاه

در پی این نامه که برای هواداران مشروطه بسیار آرامش‌بخش بود، هواداران استبداد، به رهبری محمد علی شاه، مجلس را به توپ بستند و مشروطه‌خواهان اثرگذار و نقش آفرینی، چون: ملک المتکلّمین را کشتند و دیگران را به زندان افکندند. و خراسانی در برابر این حرکت محمد علی شاه، نامه‌ای بسیار مهم نوشت که در آن نکته‌های تازه‌ای از تفکر فقهی شیعی به چشم می‌خورد.
او، اعلام کرد که در مشروطیت هیچ چیزی که مخالف اسلام باشد وجود ندارد، بلکه با دیانت اسلام و احکام انبیاء موافقت دارد و محمد علی شاه را نکوهش کرد که چرا کوشیده تا او را بفریبد. و یادآور شد: سعادت مردم بالاتر از رشوه‌ای است که شاه فرستاده است. او را فریبکاری خواند که قصد دارد در پشت سر متدیّنان، مردم را در فقر و ذلت نگه دارد.
و نوشت: (حقیقت دین با عدالت پیوند خورده است، حتی در امور جزئی و بر اساس اطلاعات ما در کشورهایی که قانون اجرا می‌شود عدالت نیز اجرا شده است و اگر تو رویه‌ای دیگر انتخاب نکنی، ما به زودی به ایران می‌آییم و اعلام جهاد بر ضد تو خواهیم کرد).

[۲۳] کاوشی درباره روحانیت، باقی، ص۵۱.

وجوه اهمیت نامه

از نظرگاه سیاسی، این رساله اهمیت فراوانی دارد، نخست آن‌که آخوند به عنوان فقیه سیاسی مشروعیت قدرت سیاسی را مورد توجه قرار داده که در نوشته‌ها و گفته‌های پشینیان جای نداشت. خراسانی تأکید می‌کند که توان خود را در برابر سلطه نامشروع به کار خواهد گرفت تا نابود شود. گویا خراسانی از جایی که میرزای شیرازی تمام کرد و برخوردی با نظام سلطه در یک موضوع جزئی داشت و به همان نیز بسنده کرد، آغاز کرده است و هر چند خراسانی وابسته به مدرسه شیخ انصاری است که معتقد به ولایت جزئیه فقیه بود و هرگز راهی به ولایت حکومت فقیه نمی‌گشود، ولی خود او سازوار با زمان خویش، پیوند مقدسی میان مرجعیت و امت برقرار کرد و این کار را در قالب فتواهایی انجام می‌داد که در آن جمهور ایرانیان را در برابر نظام سلطه قاجاری به مقاومت فرا می‌خواند و به طور رسمی در نامه‌ای نوشت: (من حکم خدا را برای همه مردم ایران بیان می‌کنم و آن مقاومت در برابر ستمگر خونریزی چون محمد علی شاه و دفاع از کیان مسلمانان امروز از مهم ترین واجبات الهی است).

[۲۴] ثوره النجف، حسن الاسدی، ص۷۲.

جای‌گاه فقیه در آرای خراسانی

مضمون دو متن پیشین (رساله و فتوا) آخوند مبدأ ولایت حکومتی فقیه است، به‌ویژه اگر که حاشیه آخوند را بر مکاسب استادش شیخ انصاری به این‌ها بیفزاییم که در آن‌جا از نقد او بر موضوع ولایت فقیه

[۲۵] حاشیه کتاب المکاسب، محمد کاظم خراسانی به تعلیق شمس الدین، ص۱۴۰، وزارت ارشاد اسلامی.

چنین بر می‌آید که فقیه، ولایت سیاسی دارد که مبنای آن فراگیری ولایت او در زمان غیبت است؛ زیرا ولایت فقیه قدرت سیاسی را در تحت مواردی قرار می‌دهد که اهمال آن به هر حال، جایز نیست، چنان که ولایت فقیه در حفظ اموال شخص قاصر، که بدون ولی مانده یا اوقاف بدون سرپرست، از همین باب، مشروعیت می‌یابد.

[۲۶] حاشیه کتاب المکاسب، محمد کاظم خراسانی به تعلیق شمس الدین، ص۲۷۱، وزارت ارشاد اسلامی.

البته این دیدگاه فقهی، هرگز در یک عرضه عام به گفت‌وگو نینجامید، تا ارکان مشروعیت فقیه از نظر علمی نیز استوار شود و تنها از دیدگاه خراسانی درباره سرنگونی محمد علی شاه قاجار نیز نمی‌توان نابودی کل نظام قاجاری را به دست آورد؛ بلکه تنها نابودی شخص شاه را می‌توان نتیجه گرفت که ایرانیان خود در هنگام صدور فتوای آخوند، احمد شاه را به حکومت رسانده بودند. در پرتو این فهم از رفتار سیاسی آخوند خراسانی، می‌توانیم همه دیدگاه‌های سیاسی آخوند را تفسیر کنیم، بدون آن‌که آن‌ها را از فضای فقهی زمانه خود دور ساخته باشیم و نیازمند تأویل‌های غیر در خور قبول باشیم.

ارتباط خراسانی با مصلحان

با توجه به همه نشانه‌های زمانی و نوشته‌های آشکار آخوند خراسانی، می‌توان یقین کرد که آخوند خراسانی از حوزه سیاسی شرقی در این زمان و اندیشه آزادی‌خواهان مسلمان و مصلحان روشنفکر جدا نبوده است، بلکه او نیز یکی از آنان به حساب می‌آید، کسانی چون: اسدآبادی، عبده و کواکبی که به دنبال وحدت جهان اسلام مرزهای جغرافیایی را نادیده می‌انگاشتند و هرگونه تعصب مذهبی را محکوم می‌کردند و برای آزادی شرق اسلامی از دو آفت بزرگ: استبداد داخلی و استعمار خارجی می‌کوشیدند. همین رفتار سیاسی را آخوند پی گرفت. حمله به استبداد قاجاریه و دفاع از وحدت اسلامی و پرهیز دادن مسلمانان از تفرقه،

[۲۷] خطابه در خصوص اتحادیه اسلامیه مسلمین، عبدالحسین الرشتی، ص۲۷، حبل ا لمتین، نجف.

چنان‌که در حمله ایتالیایی‌ها به لیبی، نامه‌ای با همراهی گروهی از بزرگان علما در حمایت از مسلمانان لیبی و برانگیزاندن مسلمانان به جهاد در برابر کافران ایتالیایی نگاشت.

[۲۸] شیخ حسن علی آل بدرالقطیفی، فؤاد احمد، ص۱۹۲ ۱۹۳، مؤسسه بقیع لاحیاء التراث، بیروت.

البته آخوند با مصلحان نامبرده این فرق را دارد که رفتار سیاسی او در قالب حوزوی، فقهی باقی ماند و او کوشیده تا از همان قالب‌ها و ابزارهای رایج در حوزه فقه، اندیشه سیاسی خود را مطرح سازد (به خلاف مصلحان مسلمان) و این بر دشواری کار آخوند افزوده است و می‌توان به سخن دیگری گفت: فقه شیعی رایج در مقوله سیاست، هرگز بستر فرجامین تجلّی اندیشه‌های سیاسی آخوند نیست؛ بلکه این مشروطیت بود که جلوه‌گاه کامل اندیشه‌های سیاسی آخوند بود. آخوند از ورای برانگیختن مردم علیه نظام سلطه، یا مقاومت در برابر استعمار، در صدد برپایی حکومت رجال دینی به تمام و کمال نبود، چنان‌که مصلحان نیز چنین بودند؛ بلکه این توان را داشت تا حکومت غیر دینی امّا عادلانه را بپذیرد یا به گفته خود ایشان مستبدّ عادل.

اطلاع آخوند از قوانین ممالک دیگر

در این‌جا این نکته نیز آشکار می‌شود که آخوند خراسانی، از تجربه‌های اجرای قانون اساسی در کشورهای گوناگون، بی اطلاع نبوده است، چنان‌که در رساله‌اش به محمد علی شاه، که پیش از این به آن اشاره شد، اجرای قانون اساسی را مساوی اجرای عدالت می‌داند و البته نامه حمایت‌آمیز او و علمای هم‌فکرش به سلطان عثمانی درباره حمایت از مشروطیت در ترکیه و اجرای قانون اساسی و