تاثیر تنش آبی بر برخی خصوصیات مرفولوژیک و فیزیولوژیک ارقام پنبه

تاریخ پنبه شاید به ۱۰ تا ۲۰ میلیون سال قبل بر می‏گردد. قدیمیترین آثار کاربرد آن در پوشاک قریب به ۵۰۰۰ سال قبل در دره سند واقع در پاکستان یافت شده است. هرودت[۲] مورخ یونانی به وجود این گیاه در هند اشاره داشته است و آنرا از عجایب هندوستان به شمار آورده است(خدابنده، ۱۳۷۲).

عده ای از گیاه شناسان منشاء پنبه را از آفریقا و برخی از هند و چین می دانند. در هر حال مطالعات نشان می دهد که احتمالاً این گیاه از آفریقا به هندوستان آورده شده است(مرعشی و وافقی، ۱۳۵۲; ناصری، ۱۳۷۴). سابقه کشت پنبه های دنیای جدید مانند Gossypium hirsutum L. در بقایای باستانشناسی در مکزیک و قدیمیترین آن در دره تهاکان بدست آمده است که متعلق به ۲۳۰۰ تا ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد است. پنبه های دنیای جدید از انواع وحشی که صد هزار تا یک میلیون سال قبل وجود داشته اند، منشاء گرفته اند(کوچکی و همکاران.، ۱۳۷۲). نام پنبه از کلمه عربی القطن گرفته شده است. در زبان لاتین کارباسوس، در هندوستان کاپاس و در ایران کرباس نام دارد. در کشور آلمان به این گیاه درخت پشم می‏گویند(خدابنده، ۱۳۷۲).

در دوره هخامنشیان در ایران کشت و کار انواع مختلف پنبه بومی(G. herbaceum) که جزو پنبه های آسیائی است معمول بوده و صنعت پارچه بافی در ایران رواج داشته است. تا سال ۱۲۸۲ هجری قمری گونه های مختلف پنبه به نامهای بومی، رسمی، ولایتی، قره قوز، هندی، علی آبادی، خودرنگ، نرمه، شهری و شوشتری در نقاط مختلف ایران کشت می‏شد و به احتمال زیاد پنبه از طریق هندوستان به ایران آمده است. زیرا در بین انواع قدیمی پنبه ایران، نوع هندی وجود داشته است(خدابنده، ۱۳۷۲).

در سال ۱۲۹۸ اولین کارخانه پنبه پاک کنی در ایران تأسیس شد. در زمان امیرکبیر یک نوع پنبه دنیای جدید از نوع آپلند[۳] به وسیله یک کشیش آمریکائی به ایران وارد و در ارومیه کشت گردید که نتایج خوبی به همراه داشت. در سال ۱۳۰۲ شرکت سهامی پنبه ایران و روس، تعدادی از ارقام جدید پنبه را وارد و در نواحی خراسان، گرگان و مازندران که مساعد کشت پنبه تشخیص داده شده بود، کشت نمود. از این سال به بعد کشت و کار پنبه در ایران توسعه یافت و در سراسر کشور مرسوم گردید(خدابنده، ۱۳۷۲).

۱-۲- اهمیت پنبه

پنبه به علت موارد مصرف گوناگون، از نظر اقتصادی و تجاری اهمیت بسزائی دارد. بالا رفتن تقاضا برای انواع فرآورده های این گیاه باعث می‏شود که روز به روز بر اهمیت و سطح زیر کشت پنبه افزوده گردد. محصول پنبه شامل الیاف(محلوج)، دانه و لینتر می‏باشد که به مجموع آنها وش می‏گویند(ناصری، ۱۳۷۴).

پنبه مهمترین گیاه لیفی جهان است که الیاف آن در ریسندگی کاربرد دارد. الیاف پنبه دارای خصوصیات انحصاری است که سایر الیاف تمام این خصوصیات را بطور یکجا ندارند. قابلیت شستشو، دوام، استحکام، قابلیت هدایت بخار آب، قابلیت انعطاف، سهولت آب رفتن یا تجمع اولیه و رنگ پذیری از خصوصیات الیاف پنبه می‏باشد(کوچکی، ۱۳۷۶).

دانه پنبه بعد از سویا از نظر میزان تولید روغن دومین دانه روغنی جهان محسوب می‏شود(ناصری، ۱۳۷۴). از مغز دانه پنبه، روغن، صابون، گلیسیرین، خوراک دام، شمع و … و از پوست دانه الکل فورفوریک، الکل اتیلیک، خوراک دام، گلوکز و … تهیه می نمایند. از لینتر در تهیه کفپوش، پلاستیک، ابریشم مصنوعی، فیلم عکاسی، رنگ، کاغذ، و از پوست قوزه در تهیه الکل، سرکه، مقوا، کاغذ صافی، چوب سه لائی و … استفاده می‏شود(بی نام، ۱۳۸۲).

زراعت پنبه نیاز به نیروی کار فراوان دارد. از طرفی محصول آن ماده اولیه صنایع مختلف می‏باشد. لذا تهیه محصول و تبدیل آن به فرآورده های مورد نیاز احتیاج به نیروی کار فراوان با تخصص های مختلف داشته و از نظر اشتغال زائی اهمیت بسزائی دارد(بی نام، ۱۳۸۲).

۱-۳- سطح زیر کشت، تولید و عملکرد پنبه در ایران

بررسی روند سطح زیر کشت و تولید پنبه در ایران طی نیم قرن اخیر افزایش زیادی را نشان می‏دهد. بطوریکه سطح زیر کشت در سال ۱۳۲۶ از ۷/۵۹ به ۲۲۹ هزار هکتار در سال ۱۳۷۷ و ۱۸۴۰۰۰ هزار هکتار در سال ۱۳۸۳رسیده است. تولید پنبه نیز طی این سالها از ۵/۱۷ به ۴۶۰ هزار تن در سال ۱۳۷۷ و ۳۲۰ هزار تن در سال ۱۳۸۲ افزایش یافته است (بی نام، ۱۳۸۲). استان گلستان از نظر تولید با ۳/۳۲ درصد از تولیدات پنبه کشور در جایگاه نخست قرار دارد. استانهای خراسان، فارس، اردبیل، مازندران و تهران به ترتیب با ۸/۲۶، ۶/۸، ۳/۸،۴/۶ و ۲/۴ درصد از تولید پنبه کشور در رتبه های بعدی قرار گرفته اند(بی نام، ۱۳۸۲).

متوسط تولید پنبه اراضی آبی کشور در یک هکتار ۲۰۹۴ کیلوگرم و اراضی دیم ۱۲۱۷ کیلوگرم
می باشد. بیشترین عملکرد پنبه آبی با ۳۱۴۰ کیلوگرم به استان اصفهان تعلق دارد(بی نام، ۱۳۸۲).

۱-۴- طبقه ‏بندی پنبه

پنبه گیاهی دو لپه از تیره پنیرکیان^[۴] و جنس Gossypium می باشد(کریمی، ۱۳۷۵).

تا کنون از جنس Gossypium ۵۰ گونه شناسائی شده است و کشف گونه های جدید دائماً ادامه دارد(ادریزی و همکاران.، ۱۹۸۵). گونه های پنبه به دو گروه دیپلوئید و تتراپلوئید تقسیم می‏شوند.

بررسی تولید و مصرف پنبه در جهان نشان می دهد (شکل ۱-۱)که تولید و مصرف پنبه بعد از سال ۲۰۰۵ کاهش نشان می دهد (وزارت کشاورزی آمریکا، ۲۰۰۹).

شکل ۱-۱: مصرف و تولید پنبه از سال زراعی ۲۰۰۵ تا کنون[۵].

گروه دیپلوئید